Украина дрондарының КҚК станциясына шабуылы: Қазақстанның энергия қауіпсіздігі мен геосаяси тепе-теңдігі сынақта

2025 жылғы 17 ақпанда Ресей–Украина қақтығысы шеңберінде Украина тарапынан жүзеге асқан дрон шабуылы Каспий Құбыр Консорциумының (КҚК) Ресейдегі ірі мұнай айдау станциясын істен шығарды. Бұл оқиға Қазақстанның мұнай экспорттық инфрақұрылымының осалдығын айқын көрсетіп, энергетикалық қауіпсіздік пен сыртқы саяси тепе-теңдікке қатысты күрделі сұрақтар туындатты. Төменде аталған шабуылдың Қазақстан экономикасына ықтимал салдары, геосаяси әсерлері және елдің болашақ стратегиялары жан-жақты талданады. Ақпаратты EurasiaPluse порталы дайындады.

Энергетикалық қауіпсіздікке ықпалы: КҚК-ға тәуелділік және мұнай экспортының төмендеуі

КҚК құбырына тәуелділік. Қазақстан үшін КҚК негізгі экспорттық мұнай тасымалы бағыты саналады. Батыс Қазақстан кен орындарынан Қара теңіздегі Новороссийск портына дейін созылған ұзындығы ~1,5 мың шақырымдық бұл құбыр арқылы Қазақстан мұнайының 80%-дан астамы шетел нарықтарына жөнелтіледі. 2024 жылы аталмыш бағытпен 55,4 млн тонна қазақстандық мұнай экспортталған (2023 жылы да шамамен осындай көлем), бұл республика үшін шешуші маңызға ие көрсеткіш. КҚК-ның Ресей жеріндегі ең ірі торабы – Краснодар өлкесіндегі «Кропоткинская» мұнай айдау станциясы. Дәл осы станцияға 17 ақпанда түнде ұшқышсыз ұшақтармен (дрондармен) соққы берілді. Шабуылға жеті дрон қатысып, жарылғыш заттар және металл сынықтарымен жабдықталған болатын. Нәтижесінде станция ауыр зардап шегіп, оның шатыры, электр тарату құрылғылары, Siemens өндірісіндегі газ турбиналық қондырғысы, кабельдік жүйелері мен өрт сөндіру жүйесі істен шықты. Апатты жағдайдағы тоқтату арқасында персонал дрондар әкелген зақымдануларды дер кезінде оқшаулап, мұнайдың төгілуіне жол бермеді.

Мұнай тасымалының қысқаруы. Станцияның істен шығуы КҚК жүйесінің өткізу қабілетін айтарлықтай шектеді. Құбыр желісі қазір авариялық схемада, зақымданған учаскені айналып өтіп жұмыс істеуде. Дегенмен бұл уақытша шара толық көлемді сақтауға жеткіліксіз. «Транснефть» мамандары жөндеу жұмыстары 1,5–2 айға созылуы мүмкін екенін, осы кезеңде Қазақстан мұнайының КҚК арқылы тасымалы шамамен 30% төмендеуі ықтимал екенін мәлімдеді. Ресей вице-премьері Александр Новак зардап көлемі бұдан да ауқымды болуы мүмкін деп, шабуылдан кейін КҚК арқылы айдау 30–40% деңгейінде кемігенін айтты. Ақпан айында КҚК құбырымен жоспарланған 5,1 млн тонна мұнайдың бәрі дерлік экспортталады деп күтілуде, деп хабарлады салалық дереккөздер – егер құбыр мүмкіндігі жеткіліксіз болса, тасымалдаушылар балама Атырау–Самара бағытын пайдаланар еді. Шын мәнінде, Қазақстан Энергетика министрлігі шабуылға қарамастан “қазақстандық мұнайды қабылдау кесте бойынша жүзеге асырылуда, КҚК тарапынан шектеулер жоқ” деп ресми ақпарат таратты. Бұл мәлімдеме құбырдағы қысқа мерзімді тоқырауды жоққа шығарғанмен, мамандар КҚК-ға тәуелділіктің қауіпті екеніне назар аудартады. Тәуелсіз қаржы сарапшысы Расул РысмамBETов дүрбелеңге салынбауға шақырып, “мұнай айдау 30% төмендейді” деген болжамдарды асыра реакция деп атады, бірақ Қазақстанның шетелдік транзит жолдарына тым иек артуы осалдық туғызатынын мойындады. Оның айтуынша, “үшінші елдер арқылы экспорттағанда геосаяси және басқа да қатерлер екі есеге оңай артуы мүмкін”.

Қаржылық шығындар. Мұнай тасымалының 30%-ға дейін уақытша қысқаруы Қазақстанға елеулі қаржылық шығын әкелуі ықтимал. Қазақстан экспортының 73% жуығы мұнай және оған қатысты өнімдер үлесіне тиеді, сондықтан бір бағыттағы іркіліс жалпы экспорттық кірістерге әсер етеді. Мәселен, КҚК жүйесі арқылы ай сайын орта есеппен 5–5,3 млн тонна мұнай жеткізіледі. Brent маркалы мұнай бағасы шабуыл жаңалығы тараған 18 ақпанда сәл көтеріліп, барреліне ~$75 деңгейінде тұрақтады. Егер тасымал көлемі 30% төмендесе, бұл әр айда жоспарланған экспорттан ~1,5 млн тоннаға кем мұнай сатылады деген сөз. Шикізаттың осы мөлшері шамамен 11 миллион баррельге тең; баррель $75 болғанда, айына шамамен $825 млн экспорттық табыстан уақытша қағылу қаупі бар деген тұжырым жасауға болады (бұл мұнай толықтай балама жолдармен өтеуі болмаса). Әрине, бұл жоғалтулардың бір бөлігін Атырау–Самара құбыры арқылы немесе қоймада жинақтап кейінірек сату арқылы өтемеуге болады, бірақ өндіріс қарқыны жоғары кезде мұнайды дер кезінде экспорттай алмау экономикалық қысым туғызатыны анық.

Геосаяси салдарлар: Қазақстанның сыртқы саяси тепе-теңдігі және мүмкін қысым

Ресей мен Украина арасы: қиын таңдау. Украина дрондарының Ресей аумағындағы инфрақұрылымға соққысы Қазақстанды екі оттың ортасында қалдырды. Бір жағынан, шабуыл Қазақстанның энергетикалық мүддесіне тікелей залал келтірді деп бағалануда – Ресей Сыртқы істер министрі Сергей Лавров бұл шабуылды “Қазақстанның энергетикалық инфрақұрылымына тура соққы” деп сипаттап, оны ұйымдастырған Украина тарапын айыптады. Лавровтың мұндай мәлімдемесі Мәскеудің Астананы өз жағында әрекет етуге үндеген ишарасы тәрізді: Ресей Қазақстаннан одақтастық қолдау күтетінін сездіреді. Екінші жағынан, Қазақстан Украинамен дәстүрлі достық қатынасты ұстап, соғыс басталғалы бейтарап позиция ұстанып келеді. Астана Ресейдің Украина жерлерін аннексиялауын мойындамады және БҰҰ алаңдарында территориялық тұтастық принципін қолдап сөз сөйледі. Дегенмен, Қазақстан Батыс санкцияларына қосылған жоқ, әрі Мәскеумен экономикалық одақтас (ЕАЭО, ҰҚШҰ аясында) екенін ескере отырып, ашық сыннан тартынып отыр. Осындай жағдайларда, КҚК-дегі оқыс оқиға Қазақстанның сыртқы саяси тепе-теңдігіне сынақ болды.

Қазақстанның реакциясы және дипломатиялық қадамдар. Қазақстан билігі бұл шабуылға байыпты әрі сақ жауап берді. Энергетика министрлігі дереу құбыр жұмысы жалғасып жатқанын, қазақстандық мұнайға шектеу жоқтығын хабарлап, ішкі және сыртқы аудиторияны сабырға шақырды. Бұдан бөлек, Қазақстан Украина тарапымен байланыс орнатып, осындай жағдайдың қайталанбауына күш салатынын мәлімдеді. Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары Ақан Рахметуллин: “Оқиғадан хабардармыз… Қазақстан экономикасы үшін бұл өте маңызды мәселе, сол себепті жағдайды украин әріптестерімізбен дипломатиялық арналар арқылы талқылаймыз. Мұндай оқиғалардың қайталанбауы үшін алдын ала шаралар талқылануы керек” деп мәлімдеді. Астана бұл жерде ашық айыптаудан гөрі, жабық дипломатияны жөн көріп отыр – бұл да тепе-теңдікті сақтаудың амалы. Қазақстан Украинаны сабырға шақырып, энергетикалық инфрақұрылымға нұқсан келтірмеуді сұрамақ, алайда соғыс жағдайында Киев өз әскери стратегиясын басты орынға қоятыны түсінікті. Сарапшылардың пікірінше, ресми Нұр-Сұлтанның (Астана) дипломатиялық демаршы – «соңғы амал» іспетті, өйткені қысқа мерзімде басқа тетіктері жоқ.

Үшінші тараптардың қысымы. Мұнай құбырына шабуыл сыртқы күштердің Қазақстанға жанама қысымын күшейтуі мүмкін. Мәскеу тарапынан ақпараттық қысым байқалды: жоғарыда аталған Лавровтың сөзімен қатар, Ресей Қауіпсіздік кеңесі төрағасының орынбасары Дмитрий Медведев Украина әрекетін “арыстанның бөлтірігі иесін қапты” деп келемеждеп, бұл шабуылдың батыстық компанияларға да зиян тигізетінін меңзеді. Шынында да, КҚК арқылы ағылатын мұнайдың 74%-ы Chevron, ExxonMobil сынды батыстық алпауыттардың үлесі. Владимир Путин шетелдік серіктестерге санкцияларға қарамастан зақымданған жабдықты ауыстыруға көмектесуді ұсынды, өйткені “КҚК – ресейлік емес, халықаралық консорциум, ал мұнай іс жүзінде шетелдік акционерлерге тиесілі” деп атап өтті. Бұл мәлімдеме арқылы Кремль батыстық компанияларға жағдайды жылдам реттеуге үндеу тастап, сонымен бірге Қазақстанға “бізге емес, өздеріңе зиян” деген ескерту жолдағандай.

Қазақстан үшін күрделі сәтте Батыс елдерінің ұстанымы да маңызды. Бір жағынан, Еуропа мен АҚШ Ресейдің энергия экспортын шектеуге тырысуда, бірақ Қазақстан мұнайы бұл санкцияларға ұшырамайды (тіпті Германия ресейлік мұнайдан бас тартқанда, орнына Қазақстан мұнайын «Дружба» құбыры арқылы сатып алу туралы келіссөздер жүргізілді). Екінші жағынан, Батыс Қазақстанды санкцияларды айналып өтуге жол бермеуге шақырып келеді. АҚШ ресми тұлғалары Астанаға бірнеше рет сапарлап, Ресейге қос мақсатты тауарлар экспортын тыйуды сұрады. Осы оқиғадан кейін Вашингтон мен Брюссель үшін Қазақстанның өз мұнайын Ресейден тәуелсіз тасымалдауын қамтамасыз ету де өзекті бола түспек, себебі батыстық нарықтар Каспий аймағы мұнайына мүдделі. Бұл бағытта Қазақстанға түсетін қысым – оң сипаттағы, яғни балама маршруттар дамытуға көмектесу түрінде болуы ғажап емес. Мәселен, Еуропа Одағы Транскаспий дәлізін дамытуға қызығушылық білдіріп, осы жөнінде Қазақстан және Әзербайжанмен келіссөздер жүргізіп келеді.

Қорыта айтқанда, Украинадағы соғыс Қазақстанды дипломатиялық балансты сақтауға мәжбүрлесе, КҚК-дегі төтенше жағдай сол баланстың қаншалық нәзік екенін көрсетті. Қазақстан әрі қарай да бейтараптықты ұстана отырып, өз мүдделерін қорғау үшін көпвекторлы сыртқы саясатын жалғастыруға тырысады.

Болашақ стратегиялар: балама маршруттар және тәуелсіздік жолдары

Мұнай тасымалын әртараптандыру – кешенді міндет. КҚК жұмысының уақытша бәсеңдеуі Қазақстан үшін энергия экспорты бағыттарын әртараптандыру қажеттілігін тағы айқындады. 2022 жылдан бері бұл тақырып күн тәртібінен түскен жоқ: сол жылы КҚК терминалының теңіз дауылынан зардап шегуі және Ресей–Батыс қарым-қатынасындағы дағдарыс Қазақстан билігін балама іздеуге итермелеген. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке “Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамытуды” тапсырғаны белгілі. Алайда содан бері нақты ілгерілеу мардымсыз. 2023 жылы Астана мұнай таситын танкерлер сатып алу мәселесін қолға алды, бірақ теңізбен тасымал көлемі әлі де төмен деңгейде қалып отыр. Төменде Қазақстан қарастырып отырған негізгі балама мұнай тасымалдау бағыттары келтірілген:

• Баку–Тбилиси–Жейхан (БТЖ) құбыры. Кавказ арқылы Түркияның Жейхан портына шығатын бұл халықаралық құбырға Қазақстан мұнайын қосу үшін Каспий теңізі арқылы Әзербайжанға танкермен тасымалдау қажет. Қазір бұл бағыттың үлесі өте аз – жылына шамамен 1,5 млн тонна ғана қазақстандық мұнай БТЖ арқылы өтуде. Қазақстан энергетика министрі Болат Ақшолақовтың мәліметінше (2024 ж.), БТЖ бағытындағы экспорт көлемін болашақта 20 млн тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік бар, бірақ нақты мерзімі белгісіз. Жақында үкімет бұл көрсеткішті алдымен 3 млн тоннаға жеткізуді көздеп отыр. Дегенмен, бұл жоспар іске асса да, 60+ млн тонна мұнай тасымалдайтын КҚК-ның орнын толықтыру үшін жеткіліксіз екені түсінікті.
• Атырау–Самара құбыры. Кеңес дәуірінен мұраға қалған бұл бағыт Ресейдің «Транснефть» жүйесіне кірігу арқылы Еуропа нарығына шығуға мүмкіндік береді. 2024 жылы Қазақстан осы желі арқылы 8,6 млн тонна мұнай экспорттады, бұл жалпы экспорттың ~13%-ын құрады. КҚК жұмысы уақытша бұзылғанда дәл осы маршрут балама ретінде қарастырылады. Алайда Атырау–Самара құбыры да Ресей аумағымен өтетіндіктен, геосаяси тәуекелдерден ада емес. Украина күштері 2024 жылғы желтоқсанда Брянск облысындағы «Дружба» мұнай құбырына да дрондармен шабуыл жасады деген дерек бар, бірақ Қазақстан тарапы оның инфрақұрылымына әсер етпегенін мәлімдеген. Яғни, Ресей арқылы өтетін кез келген бағыт қауіпсіздік кепілдігін бермейді.
• Қазақстан–Қытай мұнай құбыры. Елдің шығысында Қазақстан мұнайын Қытайдың Шыңжаң өңіріне жеткізетін құбыр желісі бар. Алайда оның қазіргі пайдалану деңгейі төмен – 2024 жылы небәрі 1,1 млн тонна (жалпы экспорттың ~1,6%-ы) мұнай Қытайға жөнелтілген. Құбырдың жобалық қуаты бұдан бірнеше есе жоғары; тежеуші фактор – Қытай тарапынан сұраныс пен баға келісімі. Дегенмен, егер батыс бағыттарындағы тәуекелдер өссе, Астана бұл құбырға назарын күшейтуі ықтимал. Қытай – ірі тұтынушы және әріптес; оның Қазақстаннан мұнай импорты артуы Бейжіңнің Таяу Шығыстан импортқа тәуелділігін біршама азайтар еді. Бұл бағытты дамыту саяси салмақты талап етсе де, ұзақ мерзімдегі стратегияның бір бөлшегі саналады.
• Иран арқылы своп (алмастыру) мәмілесі. Қазақстан мұнайын оңтүстік бағытта тасымалдаудың тағы бір жолы – Иранның каспий маңындағы порттарына танкермен жеткізіп, сол көлемді Парсы шығанағындағы ирандық мұнаймен алмастыру. Мұндай схемаға Қазақстан бұрыннан қызығушылық танытып келген. 2022 жылы Энергетика министрі Қазақстан Иран санкциялары жеңілдесе, жылына бірнеше миллион тонна мұнайды солтүстік Иран портына жіберіп, орнына оңтүстіктегі иран мұнайын экспорттауды жоспарлайтынын айтқан. Бұл келісімнің мәні – Қазақстан Каспий арқылы Иранға мұнай береді, ал Иран эквивалентті мөлшерді өздің мұнайынан халықаралық танкерлерге тиеп береді (өз атымен не бейтарап түрде). Алайда, Иранға қатысты санкциялар сақталып тұрған шақта бұл бастама тежелуде. Егер геосаяси жағдай өзгерсе, Иран бағыты Ресейден тыс балама ретінде қайта жандана алады.
• Транскаспий құбыры жобасы. Ең ауқымды, бірақ ең күрделі балама – Каспий теңізінің түбімен Қазақстаннан Әзербайжанға тікелей мұнай құбырын тарту. Бұл жоба ондаған жылдар бойы талқыланып келеді, бірақ нақты іске аспады. Басты кедергілер – Ресей мен Иранның қарсылығы (Каспийдің экологиялық тепе-теңдігін сылтау етіп) және орасан инвестициялық шығын. Дегенмен, Украинадағы соғыс және Ресей инфрақұрылымының осал екені белгілі болған соң, Транскаспий құбырының өзектілігі арта түсті. Еуропа рыногы үшін бұл жоба Қазақстан мұнайын Ресейді айналып өткізуге мүмкіндік береді, ал Қазақстан үшін барлық жұмыртқаны бір себетте ұстамаудың амалы. Сарапшылар пікірінше, егер саяси ерік жетсе, алдағы жылдары бұл бастама қайта көтеріліп, халықаралық консорциум құру арқылы жүзеге асуы мүмкін.

Ішкі энергетикалық саясаттың өзгерістері. Балама тасымал жолдарынан бөлек, Қазақстан мұнай секторында ішкі саясатты да қайта қарастыруда. Бірқатар экономистер елде мұнайды шикізат күйінде сатудан гөрі терең өңдеуді жолға қою қажеттігін айтады. Ірі мұнай-химия зауыттарын салып, отын мен petrochemical өнімдерін өндіру – қосылған құнды өсіріп қана қоймай, экспорт географиясын кеңейтеді. Мысалы, өз мұнайынан жанармай, полиэтилен, тыңайтқыш шығарып сата алса, оларды түрлі жолдармен жеткізу оңайырақ (кіші көлемдер, теміржол, т.б.), әрі бір нарыққа тәуелділік азаяды. Алайда қазірше бұл жоспарлар “асқақ арман” деңгейінде қалуда дейді сарапшылар – өйткені Қазақстан экономикалық құрылымы әлі де мұнайға шикізат ретінде тәуелді. 2026 жылға қарай ел жылына 100 млн тоннадан аса мұнай өндірмек ниетте, осы өсімді игеру үшін бар инфрақұрылымды жаңғырту және кеңейту күн тәртібінде.

Жүйелі реформалардың қажеттілігі. КҚК оқиғасы Қазақстан басшылығына қиын сабақ болды. 2022 жылда басталған әртараптандыру талпыныстары нақты нәтиже бермейінше, ел экономикасы ұдайы сыртқы соққыларға ұшырау қаупінде қала бермек. 93% қазақстандық мұнай экспорты Ресей аумағы арқылы өтеді екен – бұл энергоресурстар қауіпсіздігінің сын көтермес жағдайы. Сондықтан алдағы жылдары Қазақстанның стратегиясы:

• Тез арада қысқа мерзімді қадамдар – қазіргі инфрақұрылымды (КҚК) барынша қауіпсіз пайдалану, резервтік жоспарларды (Атырау–Самара, танкерлер) дайындау, серіктестермен (Ресей, Әзербайжан, т.б.) төтенше жағдайда әрекеттесу протоколдарын пысықтау;
• Орта мерзімді жоспар – Каспий арқылы экспортты өсіру (танкер паркін ұлғайту, Баку портындағы терминалдарды кеңейту), Қытай бағытын күшейту, қажет болса шағын көлемдерді теміржол арқылы Түркия немесе Қара теңіз порттарына шығару;
• Ұзақ мерзімді шешім – түбегейлі жаңа құбыр жобаларын жүзеге асыру (Транскаспий немесе оңтүстік бағыттар), мұнай өңдеу саласын дамыту, экономиканы мұнайдан түсетін табыстарға тәуелділіктен арылту.

Қазақстан үкіметі үшін бұл бағыттарда шешуші қадамдар жасау – ұлттық мүдденің талабы. 2024 жылдың қарашасында Қазақстан билігі мұнай экспортын Ресейден тыс бағыттарда ұлғайтуды көздейтін жоспарын жариялаған болатын. Алайда іс жүзінде сол жылы экспорттың 80%-ы қайтадан КҚК-ға тиесілі болды. Демек, сөзден іске көшу қарқынын жеделдету қажет.

Қауіптер сабақтастығы және жаңа мүмкіндіктер

Ресей мен Украина арасындағы қақтығыстың өңірлік инфрақұрылымға залалы Қазақстан үшін көз алдына айқын көрінді. КҚК “Кропоткинская” станциясына жасалған шабуыл елдің энергетикалық қауіпсіздігін шайқалтты, ал сыртқы саяси ахуалды күрделендірді. Бір оқпен бірнеше жанама нысанаға тигендей, бұл соққы Қазақстан экономикасына, шетелдік инвесторларға (Chevron сияқты), және Мәскеу–Астана–Киев арасындағы нәзік дипломатиялық байланыстарға әсер етті.

Дегенмен, әрбір сынақ белгілі бір сабақ береді. Қазақстан үшін басты сабақ – бір экспорттық бағытқа шектен тыс тәуелді болудың қауіптілігі. Геосаяси ландшафт құбылмалы кезде, балама жолдар мен қорғаныс жоспарларын алдын ала әзірлеу – заман талабы. Бұл оқиға Қазақстанға халықаралық әріптестерін, соның ішінде Батыс елдері мен Түркия–Әзербайжан тандемін, өз мұнайын қауіпсіз экспорттау үшін жаңа шешімдер іздеуге жұмылдыруға түрткі болады.

Қысқа мерзімде Қазақстан жағдайды дипломатиялық маневрмен тұрақтандыруға тырысатыны түсінікті: Украинамен диалог, Ресеймен ақпарат алмасу, және компаниялармен (КҚК акционерлерімен) бірлесе әрекет ету. Ұзақ мерзімде еліміз энергетикалық тәуелсіздік бағытындағы стратегиясын қайта саралап, нақты жобаларға жан бітірмек. Балама мұнай бағыттарын дамыту – оңай емес, қымбат және саяси күрделі міндет. Алайда КҚК төңірегіндегі соңғы оқиғалар бұл міндетті кешіктіруге болмайтынын көрсетті.

Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі – тек экономикалық мәселе емес, ол ұлттық қауіпсіздік пен сыртқы саясаттың өзегіне айналды. Мұнай тасымалына қатысты әр шешім енді геосаяси таразыға салынады. Сондықтан Астана салқынқанды есеппен, бірақ батыл қимылдап, көпжақты ынтымақтастық арқылы өзінің ресурстық әлеуетін әлемдік нарыққа қауіпсіз түрде шығаруды қамтамасыз етуі қажет.

Бұл жолда Қазақстанға бір мезетте бірнеше рөл атқаруға тура келеді: мұнай экспорттаушы ретінде сенімді серіктес болу, сонымен қатар өз инфрақұрылымын қорғауда талапшыл егемен ел ұстанымын көрсету. Украинадағы соғыс жағдайында бастан өткен бұл тәжірибе Қазақстанды жаңа дәуірдің талаптарына бейімделуге итермелейді. Еліміз үшін ең бастысы – алынған сабақтарды іске асырып, энергетикалық дербестік пен тұрақтылыққа қарай нық қадам жасау.