Мусулмон давлатига раҳбарлик қилган илк аёл — Беназир Бҳутто ҳақида

Нафақат покистонлик хотин-қизлар (жумладан, Тинчлик бўйича Нобель мукофоти лауретига айланган Малала Юсуфзай)га, балки бутун Шарқ мамлакатлари аёлларига илҳом ва ўрнак бўлган Беназир Бҳуттонинг тақдири Покистоннинг фожиа ва ютуқларини ўзида акс эттиради. Эркинлик ва ижтимоий адолатни бош мақсади деб билган Беназир хоним ҳикояси Карачи шаҳрида, Покистон ҳукуматига аёл киши раҳбарлик қилишини ҳатто тасаввур ҳам қилиб бўлмайдиган бир даврда бошланган эди.

Жанна Д’Арк ҳикоялари билан улғайган «Шарқ қизи»

Беназир отаси Зулфиқор Али Бҳутто билан. Фото: Geo News

У ёки бу натижаларга эришиш, ҳаётнинг муҳим нуқталарида қилинган мустақил қарор, тиришқоқлик ва меҳнат натижаси бўлса-да, ўша қарорларни қабул қиладиган инсон бўлиб етишиш, шахсий фазилатларнинг шаклланишига оила, ундаги муҳит ҳам таъсир қилади. 1953 йилнинг июнида, келиб чиқиши синдҳиларга бориб тақалувчи Зулфиқор Али Бҳутто ва асли эронлик курдлардан бўлган Нусрат хоним оиласида дунёга келган қизнинг тақдири бунга яхши бир мисол бўла олади.

Исми «ноёб», «бетакрор» деган маъноларни англатувчи Беназир сиёсат олами одамларининг қадами аримайдиган хонадонда вояга етди. У умри давомида ўзига асқатган қатъият, курашувчанликни ва ноанъанавий фикрлашни «хотин-қизлар уй ва маиший турмуш ташвишлари билан ўралашиб қолмаслиги керак»лигини уқтириб келган отасидан ўрганади.

Жанна Дʼарк ҳақидаги ҳикоялар оғушида улғайган Беназир 1973−1977 йилларда Покистон бош вазири бўлган отасининг изидан бориб, дастлаб Женнингс хоним боғчасида, кейин эса пойтахт Исломободдаги хотин-қизлар мактабларида европача таълим олади. Кичик Бҳутто хонимнинг «илм — ягона нажот» деган фикрга келишига «Покистон халқ партияси» (ПХП)га асос солган отасининг амалдаги президент Аюб Хон қарши тартибсизликларда айбланиб, ҳибсга олиниши ҳам, қайсидир маънода, туртки бўлади.

Беназир Алмас Даултана, Муртаза ва Нусрат Бҳутто билан Лондонда. Фото: Flickr

Беназир отасининг қамоқхонадан йўллаган ўқишни ташлаб қўймаслик, бўлганда ҳам янада яхшироқ ўқиш зарур мазмунидаги хатлари таъсирида бакалаврни Ҳарвард университетида ўқийди. Магистратурада халқаро ҳуқуқни ўрганишидан аввал Оксфорднинг Маргарет хоним коллежида фалсафа ва сиёсатшунослик бўйича таълим олади. Ғарб илмларини ўзлаштираётган Шарқ қизини юрт соғинчи, муҳожирлик ва талабалик машаққатлари қийнаса-да, айнан шу даврда унда демократияга нисбатан ишонч ва майл пайдо бўлади.

Ўша кезлар Беназир унинг ҳазилкашлиги, интеллектуал қизиққонлигини эътироф этувчи дўст ва дугоналардан ташқари, унга учинчи дунё мамлакатидаги классик бадавлат оиланинг қизи сифатида қараб, шунга яраша муомала қилувчиларга ҳам дуч келган. Аммо у етук дипломат бўлиш орзуси билан бор эътиборини ўқиш ва ижтимоий фаолликка қаратади. Хусусан, Покистонга қайтиши арафасида, 1977 йили Оксфорднинг Мунозара жамиятига президент этиб сайланган илк осиёлик қизга айланади.

Қайтиш ва қолиш

Фото: Geo News

Унинг Покистонга қайтиши худди кетиши арафасидагидек — талотўп бир даврга тўғри келади. Оммавий қамоққа олишлар бошланган, улар орасида Беназирнинг ўлимга ҳукм қилинган отаси ҳам бор эди. Қатл арафаси Равалпинди қамоқхонасидаги металл панжаралар ортида отаси билан сўнгги бор дийдорлашган Беназирга Зулфиқор Алининг йиғламаслик ҳақидаги сўзлари — бир вақтлар мақсадни катта қўйиш кераклиги ҳақидаги насиҳатлари сингари — бир умрлик ҳамроҳга айланади.

Покистонни тарк этган укаларидан фарқли равишда, Беназир онаси билан мамлакатида қолиб, ярим йилни турмада, яна олти ойни эса уй қамоғида ўтказади. Айни шу чоғда у отасининг ўлимига, минглаб инсонларнинг шўри қуришига сабаб бўлган тизимни ва тузумни ўзгартириш учун курашишга бел боғлайди.
Фото: Flickr

1980 йили озодликка чиққач, Беназир отасининг партиядаги ўрнини эгаллади. 1981 йили ПХПни мамлакатдаги бошқа сиёсий партиялар билан бирлаштирувчи ҳамда асосий талаби мамлакатдаги ҳарбий ҳолатга чек қўйиш, парламент сайловларини ўтказиш ва сиёсий ҳокимиятни ҳарбийлардан сайланган фуқароларига вакилларга бериш бўлган Демократияни тиклаш ҳаракати (ДТҲ)га асос солди.

Бир оилада улғайиб, бир хил тарбия олганига қарамай, у ва туғишганлари турли кураш йўлларини танлади. Беназир сиёсий мулоқотни қурол билган бир вақтда, отасининг ўлими учун қасос олмоқчи бўлган укалари Зиё-ул-Ҳақ тузумига қарши «Аз-Зулфиқор» гуруҳига асос солади. 1981 йили Pakistan International Airlines авиакомпанияси самолёти Flight26 олиб қочилгани фонида Беназир ҳам укалари билан ҳамтовоқликда айбланиб, яна қамоққа олинади. Бу сафар у дипломат дўстлари шарофати билан озодликка чиқади. Зиё-ул-Ҳақнинг 1982 йили АҚШга сафари чоғида Беназирнинг Питер Гелбрейт, Клейборн Пелла ва Жеймс Бакли сингари ҳаммаслаклари Бҳутто хонимни озод қилиш масаласини кўтаради. Покистон раҳбарияти кучли халқаро босим остида уни 1984 йил январида озодликка чиқаради.

У Карачи ва Суккур қамоқхоналаридан анорексия, тўкилган сочлар ва руҳий жароҳатлар билан қайтади. Дастлаб Швейцарияда, сўнг Британияда яшаб, одатий ҳаёт тарзига қайтмоқчи бўлади, аммо отасининг чала қолган ишини давом эттириш мақсади уни яна сиёсатга қайтаради. Унинг хориждаги уйи ПХПчиларнинг Покистондан ташқаридаги норасмий идорасига айланади. Ўзи бир неча бор АҚШга сафар қилиб, сиёсатчилар билан учрашади, 1985 йили эса Европа парламентида чиқиш қилиб, дунё эътиборини Покистондаги инсон ҳуқуқлари бузилиши ҳолатларига қаратади.

Беназир британиялик ёзувчи Виктория Шофилд билан. Фото: The Daily Telegraph

Покистонга қайтса, яна қамоққа олиниши мумкинлигини билса-да, уйга қайтиш истагидан ҳеч воз кечмайди. Покистондаги ҳарбий ҳолатнинг бекор қилиниши эса унинг қайтиши учун энг яхши маврид бўлади. 1986 йили ватанига қайтган Беназир Бҳуттони Лаҳор аэропортида тумонат одам кутиб олади. Одамлар унга ишонарди. Беназир эса бу ишончни оқлаш учун дарҳол фаолликни ошириш кераклигини тушуниб етади. Вақт ўтказмай, ишга киришади: Синд, Панжоб ва Белужистонда чиқишлар қилади.

Унинг Иқбол боғидаги чиқишини жонли кўриш учун салкам 2 млн киши йиғилади. Нодемократик жамиятларда намойишлар эркин фикр билдириш белгиси эмас, балки исёнга ундаш сифатида қабул қилинади. Беназирнинг демократияни қўллаб-қувватлаш йўлида ўтказган намойишлари ҳам, бахтга қарши, мана шундай нотўғри баҳоланади ва у бунинг бадалини Ланди қамоқхонасида, бир неча ҳафталик қамоқ билан ўтаб тўлайди.

Беназир турмуш ўртоғи Асиф Али Зардорий ва фарзандлари даврвсида. Фото: The Telegraph Daily

Тахминан шу вақтда Беназир Бҳуттонинг шахсий ҳаётида ҳам муҳим бир ўзгариш юз беради: у 1987 йили Асиф Али Зардорийга турмушга чиқади. Оила қурганидан кейин ҳам ўзининг машҳур фамилиясида қолган Беназир турмуши давомида икки қиз ва бир ўғилни дунёга келтиради.

«Бизни аёл бошқарадими?»

Авторитар мамлакатларнинг аксариятида халқ узоқ кутган ўзгаришлар, одатда, амалдаги раҳбарнинг вафотидан кейин содир бўлади. Покистон ҳам бу борада истисно эмас — 1988 йили генерал Зиё-ул-Ҳақнинг вафотидан сўнг, мамлакатда «ўзгаришлар шамоли» эса бошлайди. Энг муҳим ўзгаришларидан бири шуки, 1988 йилги сайловларда Зиё-ул-Ҳаққа содиқ кучларнинг «Исломий Жамҳури Иттиҳод» партияси ПХПга мағлуб бўлади ва 35 ёшли Беназир Бҳутто Покистон бош вазирига айланади.

Фото: Dunya News

У бош вазир бўлиши ҳақида ўзининг ўз китобларида шундай ёзган эди: «Покистон халқи мутаассиблик ва хурофотларни рад этиб, аёл кишини бош вазир этиб сайлади. Бу улкан шараф ва айни пайтда жуда катта масъулият эди… Мен бу ролни ўз зиммамга олишни, бу мантияни сўрамаганман. Аммо тақдир ва тарихнинг кучи мени олдинга ундади. Мени ҳайрат чулғаб олган ва менга юксак шараф кўрсатилганини ҳис қилардим».

Беназир Бҳутто даврида сиёсий маҳбуслар озод қилиниб, касаба уюшмалари ва талабалар бирлашмаларига қўйилган тақиқлар олиб ташланади, ОАВдаги цензурани бекор қилиш чоралари кўрилади. Ташқи алоқаларни яхшилаш орқали хорижий сармояларни жалб қилиш, мусулмон мамлакатлар билан муносабатларни мустаҳкамлашга уринилади.

Бош вазирлар — Тетчер ва Бҳутто. Фото: Flickr

Аммо унинг аёл экани, устига-устак ёш эканлигини кўпчилик ҳазм қилолмайди. Ҳарбий маъмуриятдагиларнинг аксарияти эса уни худди отаси сингари Покистон учун хавф деб билади. Мухолиф кайфиятдаги амалдорлар — армия бошлиғи Аслам Бек, разведка раҳбари Ҳамид Гул ва президент Ғулом Исҳоқ Хон кабилар Беназир раҳбарлигининг илк давридаги муҳим қонунларнинг қабул қилинишини чиппакка чиқаради. Бундан ташқари, парламентда ҳам уни ҳокимиятдан четлатишга ҳаракатлар бўлади.

Аксига олиб, ишсизлик, иқтисодий муаммолар ва гиёҳванд моддаларнинг ноқонуний савдоси ҳам ортади. Давлат секторида коррупциянинг урчигани ҳақидаги гап-сўзлар ҳам Бҳуттога нисбатан ишончни сусайтиради. Бу ва бошқа муаммолар сабаб 1990 йилги умуммиллий сайловда Бҳуттонинг партияси «Исломий Жамҳури Иттиҳод»нинг номзоди — Навоз Шарифга мағлуб бўлади.

Иккинчи муддат

Беназир Покистоннинг 1993−1997 йиллардаги президенти Фаруқ Лиғорий билан. Фото: Daily Times

Орадан уч йил ўтиб, 1993 йили Беназир Бҳутто яна бош вазир курсисини эгаллашга муваффақ бўлади. Бу сафар у хотин-қизлар ҳуқуқлари борасида бир қанча ижобий ўзгаришларни жорий қилади. 1996 йили ташкил этилган Жаҳон етакчи аёллар кенгашининг асосчиларидан бирига айланади, аёлларни камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенцияни имзолайди. Шунингдек, ҳукумат ходимлари орасида аёлларнинг кўпайишини қўллаб-қувватлайди. Жиноят ёки зўравонлик ҳақида хабар берувчи хотин-қизлар ўзини хавфсиз ҳис қилиши учун аёл полициячилар фаолиятини йўлга қўяди. 1994−1995 йиллар Олий судда илк бор аёл судьялар иш бошлайди.

Айни вақтда, коррупция ҳам авжига чиқади: «сиёсатга рафиқасининг ортидан кириб келган»и иддао қилинадиган Асиф Али Зардорий ўша вақтларда пора олди-бердиси билан боғлиқ можароларга ўралашиб қолади. Оқибатда коррупцион жиноятлар, молиявий фирибгарлик ва буюртма қотилликларда айбланган Беназир Бҳутто Покистонни тарк этишга мажбур бўлади. Аммо хорижда ҳам «Покистон халқ партияси» бошқарувини ташлаб қўймайди.

Покистоннинг асли ҳарбийлардан чиққан президенти Парвез Мушарраф 2007 йили Абу-Дабида Беназир Бҳутто билан учрашгач, коррупцион жиноятларда айбланган мухолифатчи арбобларга нисбатан амнистия эълон қилади. Бу эса Бҳуттонинг 8 йиллик айрилиқдан сўнг яна Покистонга қайтиши учун эшик очилганини англатарди. Аммо бу эшик ўлимга ҳам «чипта» экани ўша вақтда унинг хаёлига ҳам келмаган эди.

Суиқасд. Хотима

Бҳутто Равалпиндидаги сайловолди учрашувда. Фото: The Telegraph Daily

«Ўлим водийси узра ўтган сиёсат йўлида қўрқувсиз илдамлаган» аёлни Карачи аэропортида яна тумонат оломон кутиб олади. Айни ўша вақтда иккита портлаш юз бериб, камида 130 киши ҳалок бўлади, 500 га яқин одам жароҳатланади. Аммо Беназир, бахтли тасодиф туфайли, бу терактдан омон чиқади.

Аммо орадан икки ой ўтиб, умуммиллий сайловларга икки ҳафта қолганида Равалпиндидаги сайловолди учрашувида яна бир теракт юз беради. Бу сафар 20 дан ортиқ ҳалок бўлади, хусусан, оғир яраланган Беназир Бҳутто ҳам шифохонада, жарроҳлик столида вафот этади. Унинг ўлимидан сўнг бутун Покистон бўйлаб норозилик намойишлари бошланиб кетади, жонли эфирда намойиш этилган дафн маросимида эса минглаб одамлар қатнашади.

Фото: New York Times

Миллий ислоҳот ва модернизация тимсоли бўлган Беназир Бҳутто ижтимоий муаммолар, аёлларга нисбатан дискриминация масалаларини ҳал қилишга уринишдан ташқари, халқаро муносабатлар борасида ҳам жонбозлик кўрсатган эди. Бҳутто мусулмон мамлакатларидаги хотин-қизларнинг сиёсатдаги ўрни борасидаги тушунчаларнинг ўзгаришига ҳисса қўшган, деб айтиш мумкин. Унинг қийинчиликларга тўла ҳаёти мустабидликка қарши кураш ва раҳбарлик иши жинсга боғлиқ масала эмаслигига, эҳтимол, яна бир далилдир.

Маълумот ўрнида қайд этиш жоиз, унинг ўлимидан сўнг турмуш ўртоғи Асиф Али Зардорий икки бор Покистон президенти бўлди (2008−2013 йилларда ва 2024 йил мартидан бери). Ўғли Биловал Бҳутто Зардорий эса айни вақтда ПХП раиси, 2022−2023 йилларда эса Покистон ташқи ишлар вазири сифатида фаолият кўрсатган.