Қазақстанда Қосылған құн салығын (ҚҚС) 20%-ға дейін арттыру мүмкіндігі жайлы әңгімелер қоғамда қызу талқыланып келеді. Facebook желісінде қоғам қайраткері Ғалым Байтүк бұл қадамды «қысқа мерзімді пайда үшін ұзақ мерзімді зардаптар әкелетін шешім» деп атап, мәселенің түп-төркінін Үкіметтің экономикалық саясатына байланысты екенін меңзейді. Оның пікірінше, «бордельдегі істің берекесі қашқан соң, төсек орындарын ауыстырудан бұрын, мамандарды толық жаңарту қажет» дейді. Осы тұжырымды қазіргі Қазақстанның экономикалық блогына қатысты айтуға да болады.
1. ҚҚС-ты көтеру себептері және оның ықтимал нәтижесі
Қысқа мерзімді перспектива
- Мемлекет бюджетінің жетіспеушілігін (дефицитін) тез толтыру үшін ҚҚС мөлшерлемесін арттыру – тез нәтиже беретін шара. Мәселен, қазір ҚҚС-ты 20%-ға көтерген жағдайда Үкімет шамамен 7,5 млрд АҚШ доллары көлемінде қосымша кіріс әкеледі деп болжап отыр.
- Мұндай кіріс бюджет тапшылығын уақытша жабуға көмектесуі мүмкін.
Ұзақ мерзімді әсері
- Тұтыну қабілетінің төмендеуі: Халықтың сатып алу қабілеті құлдырап, ішкі нарықта тауар мен қызметке сұраныс азаяды.
- Көлеңкелі экономика көлемінің ұлғаюы: Жоғары салықтық ауыртпалықтан кәсіпкерлердің бір бөлігі «көлеңкелі» айналымға кетуі ықтимал.
- Инфляцияның өсуі: Салықтың көтерілуі тауарлар мен қызметтердің қымбаттауына тікелей әсер етеді.
- Инвестициялық тартымдылықтың төмендеуі: Ірі халықаралық компаниялар үшін салықтық ортаның қатаңдауы Қазақстанды қаржылық тартымды ел статусынан айырады.
Нәтижесінде, қысқа мерзімді кіріс артқанымен, ұзақ мерзімді перспективада экономикалық өсім баяулап, жаңа бюджет дефициті туындауы ғажап емес.
2. Мұнайға тәуелділік және бюджет тапшылығының себебі
- Мұнай кірісінің азаюы
- Ғалым Байтүк атап өткендей, мұнай мен басқа да шикізаттық тауарлар бағасы әлемдік нарықта құбылмалы. Мұнай бағасы төмендеген жағдайда Қазақстанның экспорттық кірісі де азаяды.
- Әлемдік энергетикадағы өзгерістер (балама энергия көздерінің өсуі, көмірсутекті пайдалануды шектеу) мұнайға сұранысты төмендетіп, бағаға қысым жасауы мүмкін.
- Мемлекеттік қарыздың өсуі
- Қазақстан халықаралық ұйымдардан, қор нарықтарынан қарыз тартып отыр. Оларды өтеу үшін тұрақты төлем қажет.
- Теңгенің құнсыздануы жағдайында сыртқы қарызды өтеу шығыны да өседі.
- Тиімсіз шығындар және сыбайлас жемқорлық
- Бюджет қаражатының бір бөлігі мақсатсыз жұмсалып, жемқорлық схемалары арқылы қолды болып кетуі мүмкін.
- Үлкен инфрақұрылымдық және әлеуметтік жобаларға бөлінген қаражаттың тиімділігі әрдайым жоғары емес.
Осы барлық факторлар біріге келе «бюджет тесігі» қайта үлғаятынын, тек салықты көтеру арқылы оны шешу мүмкін еместігін аңғартады.
3. ҚҚС-ты көтерудің шағын және орта бизнеске әсері
- Кәсіпкерлердің көлеңкелі айналымға кетуі
- ҚҚС мөлшерлемесінің өсуі тіркелген салық төлеушілерге қосымша ауыртпалық әкелсе, салықтан жалтарудың жаңа әдістері пайда болуы мүмкін.
- Бизнестің бөлінуі (бір ірі бизнес бірнеше бөлшекке бөлінеді) немесе «қолма-қол есеп айырысуға» көшу сияқты әрекеттер кеңінен таралуы ықтимал.
- Бәсекеге қабілеттіліктің төмендеуі
- Көрші елдерде (Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан) салық мөлшерлемелері төмендеу екенін ескерсек, қазақстандық кәсіпорындардың бәсекелесі болуы қиындайды.
- Контрабандалық тауар ағыны артып, ресми нарықтың үлесі қысқаруы мүмкін.
- Инвестициялар ағынының әлсіреуі
- Шетелдік инвесторлар қатаң салық саясаты бар елге капитал салуға сақтықпен қарайды.
- Нәтижесінде өндіріс секторындағы жұмыс орындары мен инновациялар азаюы мүмкін.
4. Бюджетті қалай толықтыруға болады?
Ғалым Байтүк «ҚҚС-ты көтеру проблема емес, оны шеше алмайтын ескі әдістемелер мен мамандарды өзгерту қажет» деген ойды алға тартады. Бюджетті нығайтудың балама жолдары төмендегідей:
- Экономикалық блогты қайта қарау
- Үкіметтің экономикалық саясатын жүргізуге жауапты мамандардың, кеңесшілердің қабілетін жаңа талаптарға сай бейімдеу.
- Заманауи қаржы құралдарын меңгерген, халықаралық тәжірибені білетін жаңа буын мамандарды тарту.
- Көлеңкелі экономиканы қысқарту
- Салықтық және кедендік әкімшілендіруді жетілдіру, сандық технологияларды кеңінен енгізу.
- Шағын және орта бизнеске қойылатын салықтық талаптарды жеңілдету арқылы кәсіпкерлерді «ақ» нарыққа шығуға ынталандыру.
- Экономиканы әртараптандыру
- Мұнайға тәуелділікті азайтып, өңдеу өнеркәсібін, IT, ауыл шаруашылығы және туризм салаларын дамыту.
- Экспорттың бір ғана шикізатқа бағынышты болуы — тұрақсыздықтың басты себебі.
- Мемлекеттік шығындардың тиімділігі
- Бюджет қаржысын мақсатты, ашық және есепті түрде жұмсау. Жемқорлықпен күресуді күшейту.
- Еркін бәсекелестік ортаны құру үшін мемлекеттік сатып алулар мен жобаларда ашықтықты арттыру.
PS
ҚҚС-ты 20%-ға дейін көтеру қысқа мерзімде бюджетке қосымша қаржы әкелуі мүмкін, бірақ бұл шешім ұзақмерзімді тұрғыда экономиканы әлсіретіп, инфляцияны күшейтуі, көлеңкелі бизнестің артуына себеп болуы және инвесторларды үркітуі ықтимал. Сондықтан түйткілді «салықты өсіру» арқылы ғана шешу жеткіліксіз.
Ғалым Байтүк айтқандай, мәселе — «бордельде төсек-орнын ауыстыруда» емес, тиімсіз тәсіл мен «тозған» экономикалық көзқараста болуы мүмкін. Қазіргі заманғы жаһандық сын-қатерлер алдында Қазақстанға мүлдем жаңа экономикалық блок, тың идеялар мен батыл реформалар ауадай қажет.
Негізгі сұрақ:
- Үкімет бюджет дефицитін жабудың қандай балама жолдарын ұсына алады?
- Құрылымдық реформаларға және экономикалық команданың жаңаруына дайынбыз ба?
Бұл сұрақтардың жауабы Қазақстан экономикасының дамуы мен тұрақтылығын айқындайтын шешуші фактор болмақ.