Геосаяси ахуалдың шапшаң өзгеруі
Бүгінгі таңда халықаралық қатынастарда орын алып жатқан үдерістер бұрын-соңды болмаған жылдамдықпен құбылуда. Әлемдегі қуатты державалар өз мүдделеріне сай әрекет етіп, тіпті кенеттен бағытын өзгертуі ықтимал екендігін АҚШ пен Ресей арасындағы соңғы риторикадан-ақ байқауға болады. Амир Қасенов атап өткендей, бұған дейін Украинаға айқын қолдау көрсетіп келген АҚШ та риторикасын өзгертіп, соғысқа қатысты ұстанымын жұмсартып жібергендей көрінді. Бұл – саясаттағы «ақ пен қара» түсінігінің қаншалықты шартты екендігінің дәлелі.
Осы ретте Қазақстан да халықаралық қатынастардың өзгермелі табиғатына бейімделуге мәжбүр. Жағрафиялық орналасуы мен саяси-экономикалық жағдайы елдің сыртқы саясатында әралуан шектеулер мен мүмкіндіктер қалыптастырады. Солардың ішінде ең маңыздысы – Ресеймен ортақ шекараның ұзақтығы және солтүстік көршімен тарихи және экономикалық тығыз байланыс.
Ресей мен Қазақстан қатынастарының ерекшелігі
Қазақстан мен Ресей арасындағы ең ұзын құрлық шекарасы – геосаяси маңызды фактор. Құрлық шекарасының ауқымы елдер арасындағы өзара тәуелділікті арттырады. Қазақстан қандай да бір қатаң санкциялық шараларды толық қолдауға немесе Ресейге қарсы ашық қадам жасауға асықпауының бір себебі де – осындай экономикалық әрі қауіпсіздік тәуекелдері.
Қасенов айтқандай, Еуропалық одақ Қазақстанның ресми түрде санкцияларды сақтайтынын мойындайды, алайда кейбір жеке компаниялардың ережені бұзу оқиғалары болуы мүмкін екендігін растайды. Мұндай жағдайда ресми Астананың саяси позициясы мен нақты бизнес құрылымдарының әрекетін ажырату қажет. Мемлекеттің ниеті – халықаралық нормаларды сақтай отыра, өз экономикасының да мүддесін қорғау.
АҚШ ұстанымының өзгеруі және оның әсері
АҚШ-тағы билік тұтқасын ұстап отырған саяси топтардың ауысуы немесе келесі сайлауда Дональд Трамп сияқты саясаткерлердің ықпалы артуы халықаралық аренадағы күштердің тепе-теңдігін қайта реттеуі мүмкін. Трамптың «Украина берілуі керек» дегенге саятын мәлімдемесі геосаяси талқыны ушықтыруы ғажап емес. Мұндай өзгерістер Қазақстанға да әсер етпей қоймайды.
Қазіргі таңда Тоқаев әкімшілігі көпвекторлы, бейтарап сыртқы саясатты ұстануға тырысады. Десе де, Қасенов атап өткендей, егер Қазақстанда өзге басшы болса, оның ұстанымы Лукашенкоға немесе Трампқа жақындау, яғни Ресейге қарай біржақты бейімделуі мүмкін еді. Тоқаевтың «ДХР», «ЛХР» сияқты құрылымдарды мойындамау туралы батыл мәлімдемесі Қазақстанның ресми деңгейде халықаралық құқық қағидаттарын қолдайтынын көрсетеді.
Бейтараптықтың сыншылары және радикалды ұстанымның қаупі
Ішкі саяси ортада Қазақстанның бейтарап қалуын қолдамайтын топтар да бар. Олар елдің халықаралық қатынастардағы орнын анықтауда «радикалды ұстаным» қажеттігін алға тартады. Яғни кейбіреулер Қазақстанның біржақты түрде Украина мүддесін ашық қолдағанын қаласа, енді бір топ Ресеймен арадағы тығыз байланыстарды нығайта түсуді жөн санайды.
Алайда бұл мәселенің екінші жағы – мұндай радикалды қадамдар, біріншіден, экономикалық салдарға, екіншіден, ел ішіндегі тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін. Мәселен, Ресейдің Қазақстанмен сауда-саттығы айтарлықтай үлесті құрайтынын, солтүстік шекарадағы логистика мен көлік дәліздерінің маңыздылығын ескерсек, екіжақты қатынастардың бұзылуы ел экономикасына тікелей әсер етеді. Сондай-ақ саяси оқшаулану мен санкциялар қаупі күшеюі мүмкін.
Қысымның күшеюі және Тоқаевтың ықтимал қадамдары
Соғыс ұзаққа созылып, халықаралық санкциялар мен қарсы санкциялар өршіп жатқанда, Қазақстанға түсер қысым да артатыны сөзсіз. Бүгінгі бейтараптықты сақтап тұру барған сайын қиын шаруаға айналып барады:
- Ресей тарапынан қысым: Ресеймен ортақ мүддені сақтау қажеттілігі, көрші мемлекет ретінде қауіпсіздік пен сауда байланыстарының маңыздылығы.
- Батыс елдері тарапынан қысым: Санкцияларды қатаң сақтауға шақыру, Ресейді қолдайтын кез келген қадамдарды сынау, қаржылық институттар арқылы ықпал ету.
- Ішкі қоғамдық пікір: Халықаралық құқық пен әділеттілік талап ететін белсенді топтар арасында да, Ресеймен ынтымақтастықты қолдайтын топтар арасында да дискуссиялардың күшеюі.
Осындай қысым аясында Тоқаевтың алдағы қадамдары бірнеше сценарий бойынша өрбуі мүмкін:
- Бейтараптықты барынша қорғау: Қазақстан сыртқы саясатта мәмілеге келу, диалог жүргізу сияқты тәсілдерді жалғастырады. Бұл үшін елдің дипломатиялық ресурстарын арттыру, халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты күшейту маңызды болмақ.
- Ресейге жақындасу: Егер АҚШ пен Батыс елдерінің Украинадағы саясаты түбегейлі өзгеріске ұшырап, Ресейге қарсы санкциялар әлсіресе, Қазақстан да Ресеймен қарым-қатынасын ашық нығайтуға мүмкіндік табуы мүмкін. Бірақ бұл жағдайда Қазақстан Батыстың ықтимал қаржылық және технологиялық қолдауынан айрылуы мүмкін.
- Батыспен стратегиялық әріптестікті күшейту: Егер Ресейге салынған санкциялар керісінше күшейіп, ал АҚШ-тың риторикасы қайта қатаңдаса, Қазақстан да Батыспен өзара түсіністікке келуге ұмтылуы ықтимал. Мұндай қадам кезінде Ресеймен қарым-қатынас күрделі сынақтан өтеді.
Тоқаевтың қазіргі күнге дейінгі ұстанымы – сыртқы саясатта салмақтылық пен бейтараптықты сақтай отырып, ең әуелі Қазақстанның ұлттық мүддесін қорғау. Президенттің «ешқандай «ДХР» мен «ЛХР-ды» мойындамаймыз» деген мәлімдемесі осы принциптің нақты мысалы. Алайда соғыс жағдайының өршуіне немесе АҚШ пен Батыс әлемінің саяси ұстанымының құбылуына қарай, бұл бейтараптық жолы одан әрі күрделене берері сөзсіз.
PS
Амир Қасеновтің пікірі – Қазақстанның сыртқы саясаттағы тепе-теңдікті сақтауға тырысқан қадамдарын түсінудің бір кілті. Оның ойынша, халықаралық саясатта «ақ пен қара» деген ұғым шартты ғана, негізгі мәселе – ұлттық мүдделерді қорғау және тұрақтылықты қамтамасыз ету. Қазақстанның бейтараптық саясаты бір қарағанда сыни көзқарасқа ұшырауы мүмкін, бірақ ол елдің қауіпсіздігі мен экономикалық дамуын сақтау үшін таңдалып отырған амал екенін ескерген жөн.
Алдағы уақытта Ресеймен ашық қақтығыстан аулақ қалудың амалы, санкцияларды сақтай отырып, өз мүдделерін қорғау, ішкі тұрақтылықты қамтамасыз ету Тоқаевтың сыртқы саясаттағы негізгі міндеті болмақ. Елге жасалатын қысым күшейген сайын осы бейтараптықты ұстап тұру неғұрлым қиын, алайда дәл осы бейтараптық – Қазақстанның егемендігін айқындайтын негізгі құралдардың бірі. Тоқаев бұл құралды пайдалана отырып, жаһандық өзгерістер аясында ұтымды позицияда қалуға ұмтылады деп айтуға негіз бар.
Ең бастысы – Қазақстан алда қандай бағыт таңдаса да, оған ықпал ететін факторлар аса көп: АҚШ пен Еуропа одағының саясаты, Ресейдің геосаяси позициясы, көршілес елдердегі тұрақтылық, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың талабы. Сондықтан президент Тоқаевтың кез келген шешімі елдің ұзақ мерзімді ұлттық мүддесіне, қауіпсіздігіне және экономикалық дамуына негізделуге тиіс.