Дүниежүзілік банктің Қазақстандағы әл-ауқат (немесе кедейлік) туралы баяндамасын оқып шыққанда, елдегі кедейлік деңгейінің төмендеуі туралы қызықты деректерге тап боламыз. Ресми статистикаға сәйкес, 2006 жылдан бері кедейлік деңгейі 49,5%-дан 5%-ға дейін төмендеген. Бұл үлкен жетістік болып көрінгенімен, мәселенің тереңіне үңілсек, бірнеше маңызды сұрақтар туындайды: кедейлікті қалай өлшейміз және халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту үшін не істеу керек?
Кедейлікті анықтау критерийлері
Қазақстанда кедейлікті анықтау үшін ең төменгі күнкөріс деңгейі қолданылады. 2025 жылға бұл көрсеткіш 46 228 теңгені (шамамен 90 АҚШ доллары) құрайды. Ал БҰҰ кедейліктің шегін күніне 2 доллар деп белгілейді. Алайда, бұл көрсеткіш Африка елдеріне сәйкес келуі мүмкін, себебі онда өмір сүру шығындары төмен. Қазақстанда коммуналдық төлемдер, көлік шығындары және қысқы киім сияқты қажеттіліктерді ескерсек, 50 мың теңге жеткіліксіз екені анық. Сондықтан кедейлікті өлшеу әдістерін қайта қарау қажет.
Орта таптың жағдайы
Орта таптың анықтамасы да күрделі. Мысалы, егер бір адам 300 000 теңге табыс тапса және жалғыз тұрса, ол орта таптың өкілі болып саналады. Бірақ егер ол отбасын құрса және жұбайы жұмыс істемесе, олардың жан басына шаққандағы табысы 150 000 теңгеге дейін төмендейді. Ал екі баласы болса, бұл көрсеткіш 75 000 теңгеге дейін азайып, олар кедейлік деңгейіне жақындайды.
Аймақтық айырмашылықтар
Қазақстанның әр аймағындағы табыс деңгейі мен өмір сүру шығындары айтарлықтай өзгеше. Мысалы, оңтүстік өңірлерде халық саны көп, жұмыссыздық жоғары, ал жалақы төмен. Бірақ бұл аймақтарда азық-түлік бағасы арзан және ауыл шаруашылығымен айналысу мүмкіндігі бар. Сондықтан аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, әлеуметтік көмек көрсету жүйесін жетілдіру қажет.
Орта таптың «жіңішкеруі»
Орта таптың үлесі өсіп жатқанымен, оның жоғарғы бөлігі азайып, төменгі бөлігі көбейіп келеді. Мемлекет әлеуметтік көмекті барынша мақсатты түрде көрсетуі керек. Әсіресе, балаларға қолдау көрсету маңызды, себебі оларды тәрбиелеу үлкен қаржылық жүктеме болып табылады. Сонымен қатар, салық реформасы аясында балаларға арналған жеңілдіктерді енгізу қажет.
«Орташа табыс тұзағы» және еңбек өнімділігі
Қазақстан «орташа табыс тұзағына» тап болған елдердің қатарына жатады. Бұл тұжырымдама екі негізгі мәселеге негізделеді. Біріншіден, халықтың табысы базалық қажеттіліктерді қанағаттандыруға жеткілікті болғандықтан, қосымша табыс табуға ынта азаяды. Екіншіден, елдің экономикалық өсуі арзан жұмыс күшіне негізделген кезеңнен өтті, енді еңбек өнімділігін арттыру қажет.
Еңбек өнімділігін арттыру үшін жаңа технологиялар мен жабдықтарға инвестиция салу керек. Бұл үшін қаржы, несие және капитал қажет. Алайда, Қазақстанда инвестиция көлемі жеткіліксіз, сондықтан соңғы жылдары еңбек өнімділігінің өсуі тоқтап қалды.
Мемлекеттік аппараттың тиімділігі
Мемлекеттік қызметкерлердің жалақысы да маңызды мәселе. Мысалы, Экономика министрлігінің жоғары деңгейдегі маманына (С4 деңгейі) 264 000 теңге жалақы ұсынылады. Бірақ мұндай жалақыға лайықты мамандарды табу қиын, себебі бұл табыс деңгейі отбасылы адамдарды кедейлік шегіне жақындатады. Сонымен қатар, ең төменгі күнкөріс деңгейі тұрғын үй мен киім шығындарын қамтымайды, тек азық-түлікке арналған.
Кедейлікпен күрес жолдары
Кедейлікпен күрестің негізгі құралы – экономикалық өсім. 2006-2013 жылдар аралығында Қазақстанда экономикалық өсімнің арқасында кедейлік деңгейі 49%-дан 11%-ға дейін төмендеді. Алайда, 2014-2016 жылдардағы экономикалық дағдарыс кедейліктің қайта өсуіне әкелді. Қазіргі уақытта экономиканың баяу өсуі кедейлікті азайту процесін тежеп отыр. Енді кедейлердің басым бөлігі – жастар мен балалар.
Мемлекет жыл сайын әлеуметтік төлемдерге шамамен 1 триллион теңге жұмсайды. Жаңа салықтар арқылы бұл соманы 1,5 триллионға дейін арттыруға болады, бірақ бұл мәселені түбегейлі шешпейді. Әлеуметтік көмек нақты мұқтаж адамдарға бағытталуы тиіс. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды жүзеге асыру қажет, себебі қазіргі экономикалық жүйе тиімсіз жұмыс істеп тұр.
Қорытындылай келе, Қазақстанда кедейлікпен күресу үшін әлеуметтік көмекті жетілдірумен қатар, еңбек өнімділігін арттыруға және экономиканы әртараптандыруға баса назар аудару қажет. Тек осылай ғана ел «орташа табыс тұзағынан» шығып, халықтың әл-ауқатын арттыра алады.