Қазақстанның теміржол саласы – ел экономикасының тірегі әрі транзиттік әлеуетті дамытудың басты құралы. Мемлекеттік «Қазақстан темір жолы» (ҚТЖ) компаниясы жолаушыларды тасымалдау, жүк логистикасы және инфрақұрылымды дамытуға жауапты болғандықтан, оның шешімдері тек бизнес мақсаттарына ғана емес, сонымен қатар бүкіл ел мүддесіне әсер етеді. Бұл туралы Расул Рысмамбетов айтты, деп хабарлайды EurasiaPluse порталы.
Соңғы уақытта ҚТЖ үшін вагондар паркінің жаңаруына байланысты маңызды шешім қабылдау қажеттілігі туындап отыр. Бұл таңдаудың негізгі екі жолы бар:
- Швейцариялық Stadler компаниясымен бірлесіп жаңа буын алюминий вагондарын өндіру және технологиялар трансферін қамтамасыз ету.
- Ресейлік «Трансмашхолдинг» компаниясы шығаратын вагондарды сатып алу немесе Қазақстанда құрастыру.
Төмендегі мақалада осы екі нұсқаның экономикалық, технологиялық және саяси-әлеуметтік аспектілеріне шолу жасалады.
Жаңғырту жобаларының ауқымы
- Жалпы қажеттілік: ҚТЖ мәліметі бойынша қазіргі жолаушылар тасымалы паркінде 2240 вагон бар. Оның ішінде шамамен 670-і – «Тальго», 291-і – жаңа стандартты вагондар, қалған 1163-і – ескі үлгідегі. Демек, алдағы жылдары кем дегенде 1000 жаңа вагон алу қажеттілігі туындап отыр.
- Мемлекеттік бюджетке жүктеме: Алдын ала есептеулер бойынша 1000 вагонды сатып алу мен өндірісін ұйымдастыру шамамен 100 млн АҚШ долларын (шамамен 40 млрд теңге) құрайды. Бұл қаржы ел экономикасы үшін қомақты сома болғандықтан, оның қайтарымы мен тиімділігін әр қырынан бағалау өте маңызды.
Экономикалық тиімділік пен бағаны салыстыру
1. Швейцариялық Stadler вагондары
- Бастапқы баға: Швейцариялық өнімдердің бағасы жоғары болуы мүмкін. Сапасы мен технологиялық деңгейі де соған сай.
- Ұзақмерзімді шығындар: Stadler вагондарының басты артықшылығы – қызмет көрсету мен жөндеуге шығынның аздығы. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, бұл вагондар капиталды жөндеуді талап етпей, ұзақ уақыт жұмыс істеуге қабілетті. Яғни 15 жылдық цикл ішінде қосымша 400-500 мың долларлық капремонт қажет болмауы мүмкін.
- Жергіліктендіру мүмкіндігі: Қазақстанда алюминий өндірісі жолға қойылған, сондықтан алюминий корпусты вагондар шығаруды жергіліктендіру деңгейін арттыруға болады. Бұл экспорттық әлеуетке де ықпал етуі мүмкін.
- Экспорттық перспектива: Егер Stadler-мен бірлескен өндіріс іске қосылса, Қазақстанда құрастырылған заманауи вагондарды басқа нарықтарға да ұсынуға жол ашылуы ықтимал. Жаңа технология, инновациялық шешімдер және еуропалық стандарттарға сай сапа – өңірлік нарықта сұранысқа ие болатыны сөзсіз.
2. Ресейлік «Трансмашхолдинг» вагондары
- Бастапқы баға: Құны біршама арзан. ҚТЖ бюджетінде алдын ала осы нұсқаға бейімделген сандар бекітілген деген ақпараттар бар.
- Ұзақмерзімді шығындар: Ресейлік вагондарда конструкциялық ерекшеліктері мен техникалық базасына байланысты 15 жыл ішінде шамамен 400-500 мың доллар көлемінде капиталды жөндеу жасау қажеттілігі туындауы мүмкін. Бұл фактор жалпы пайдалану құнын арттырады.
- Технология және энергия тиімділігі: Қазіргі «Трансмашхолдинг» өнімдерінде жылытуды көмір арқылы іске асыратын шешімдер әлі де қолданылады. Бұл экологиялық талаптардың күшеюіне және операциялық шығындардың өсуіне әкелуі мүмкін.
- Ішкі нарыққа ғана бейімделу: Швейцариялық технологияға қарағанда ресейлік вагондарды үшінші елдерге экспорттауда қиындықтар туындайды. Сондықтан бұл жобаның экспорттық әлеуеті шектеулі болып қалады.
Технологиялық және сапалық аспектілер
- Сапа стандарттары: Stadler – халықаралық деңгейде мойындалған, жоғары стандарттарға сай өнім ұсынатын компания. Оның пойыздары жолаушыларға ыңғайлы, қауіпсіз және энергияны үнемдеу бағытында алда келеді.
- Технологиялық жаңару: Швейцариялық компаниямен бірлесу Қазақстан үшін өндіріс орнын, технологияны және қызметкерлердің біліктілігін көтеруге мүмкіндік береді. Ал ресейлік вагондарды сатып алуға басымдық беріле берсе, технологияның жаңару қарқыны баяулайды.
- Экология және энергия тұтыну: Жаңа заманғы теміржол көлігінде экологиялық тұрғыдан таза технологиялар мен электрлік немесе гибридті жылыту әдістеріне басымдық беріліп келеді. Көмірмен жылытылатын вагондар ұзақмерзімді перспективада қымбат әрі экологиялық талаптарға сай келмеуі мүмкін.
Саяси және басқарушылық факторлар
- Саяси-экономикалық мүдделер: Қазақстан көпжақты сыртқы саясат ұстанып, әртүрлі елдермен байланысын нығайтуға ұмтылады. Швейцариямен жоғары деңгейде жасалған меморандумдар – елге шетелдік инвестиция тарту және технологиялық тәуелсіздікті арттырудың бір жолы.
- Басқару тиімділігі: ҚТЖ – мемлекеттік компания болғандықтан, шешімдер экономикалық тұрғыдан ғана емес, саяси, әлеуметтік, тіпті геосаяси тұрғыдан да қабылданады. Алайда компанияның тұрақсыз қаржылық жағдайы мен нарықтық емес тәсілдер (субсидиялар немесе «бауырластық» көмек) орта және ұзақ мерзімде компанияның бәсекеге қабілетін төмендетуі ықтимал.
- Шетелдік менеджментті тарту: Кейбір сарапшылар ҚТЖ басшылығына халықаралық деңгейдегі кәсіби менеджментті, мысалы, Швейцариялық SBB (Schweizerische Bundesbahnen) секілді компаниялардан тәуелсіз басқарушыларды тарту идеясын қолдайды. Мұндай қадам басқару сапасын арттырып, жобаға ашықтық пен жауапкершілік принциптерін енгізуі мүмкін.
Қорытынды және ұсыныстар
- Ұзақмерзімді экономикалық тиімділікті ескеру: Тек бастапқы бағаның арзан не қымбат екендігіне қарамай, толық пайдалану құнын (TCO) ескерген жөн. Егер ресейлік вагондар 15 жыл ішінде бірнеше рет қымбат капиталды жөндеуді қажет етсе, бастапқыда қолайлы көрінген баға шын мәнінде қымбатқа түсуі мүмкін.
- Технологиялық жаңашылдық пен экспорттық әлеует: Швейцариялық Stadler компаниясымен бірлесіп вагон өндірісін жолға қою – Қазақстанда жоғары технологиялы өндірісті дамытуға, жергілікті материалдарды пайдалануға және болашақта сыртқы нарыққа шығуға жол ашады.
- Экологиялық талаптар мен энергия үнемдеу: Көмірмен жылыту жүйесін пайдалану климаттық өзгерістер мен экологиялық нормалардың қатаңдауына байланысты алдағы уақытта қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан энергия үнемдейтін және қоршаған ортаға зияны аз технологияларды таңдаған жөн.
- Басқару жүйесін жетілдіру: ҚТЖ-ның халықаралық компаниялармен бірлесе отырып жұмыс істеуі тек вагон сатып алумен шектелмей, бүкіл саланы басқару тәжірибесін жақсартуға септігін тигізуі қажет. Сондықтан шетелдік менеджментті тарту немесе халықаралық стандарттарға сай корпоративтік басқару үлгісіне көшу – тұрақты даму кепілі.
- Мемлекеттік мүддені қорғау: Соңғы шешім кіммен әріптес болуды таңдаса да, ең алдымен ұлттық экономиканың ұзақмерзімді мүддесі, көлік-логистикалық инфрақұрылымның сапасы мен азаматтардың қауіпсіздігі ескерілуі тиіс.
Қазақстан темір жолы вагон паркінің жаңару мәселесінде екі түрлі жолдың тоғысында тұр. Ресейлік вагондарды сатып алу қысқа мерзімде баға тұрғысынан тиімді болып көрінуі мүмкін, алайда ұзақмерзімді шығындар, технологиялық артта қалу және экологиялық талаптар оның тиімсіз тұстарын көрсетіп отыр. Ал швейцариялық Stadler компаниясымен серіктестік қымбатырақ болғанымен, келешекте жаңа технологияларды игеруге, жергілікті өндірісті дамытуға және экспорттық әлеуетті арттыруға ықпал етуі мүмкін.
Елдің транзиттік әлеуетін көтеру, теміржол саласында халықаралық стандарттарға сай қызмет ұсыну және экономикалық тиімділікке қол жеткізу үшін инновациялық, сапалы және ұзақмерзімді шешімдерге басымдық берген жөн. ҚТЖ басшылығы қабылдайтын шешім отандық теміржол саласының болашақ даму бағытын айқындамақ. Осы тұста корпоративтік мүдде емес, мемлекеттің стратегиялық, экономикалық, әлеуметтік және экологиялық мүддесі үстемдік етуі – маңызды қадам.