Қазақстанның экономикасы негізінен Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ мұнай кен орындарына тәуелді. Бұл үш ірі кен орны елге тұрақты табыс әкеледі, бірақ оларды негізінен шетелдік инвесторлар басқарады. Қазақстан өзінің мұнай байлығын тиімді пайдалана ала ма, әлде бұрынғы шарттармен шектеле ме? Бұл туралы EurasiaPluse ақпарат агенттігі хабарлайды.
Президент Тоқаевтың тапсырмасы
2025 жылғы 28 қаңтардағы үкімет отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған кен орындары бойынша шетелдік инвесторлармен келісімдерді қайта қарау қажеттігін айтты. Ол «ірі инвестициялар ұзақ мерзімді жоспарлауды қажет етеді» деп, бұл келісімдерді Қазақстан үшін тиімдірек шарттармен ұзарту жолдарын қарастыруды тапсырды.
Бұл ұсыныс шетелдік компанияларды мұнай секторынан шығару ма? Әлде мемлекет мұнай-газ саласындағы үлесін арттыруды көздейді ме?
Қазақстанның мұнай саласындағы жағдайы
Олжас Байділдинов, ҚР Энергетика министрлігінің Қоғамдық кеңесінің мүшесі, Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған елдегі мұнай өндірісінің 67%-ын қамтамасыз ететінін, бірақ «ҚазМұнайГаз» (ҚМГ) тек 25%-ын ғана басқаратынын атап өтті.
«Біз бұл келісімдерді қайта қарауымыз керек. Өйткені, салықты арттыру – тиімсіз шешім. Мысалы, 1970-жылдары Парсы шығанағындағы мемлекеттер өздеріне тиімсіз келісімдерді қайта қарады. Қазір БАӘ-де ҚҚС – 5%, ал корпоративтік табыс салығы (КТС) – 9%. Бұл олардың мұнай байлығына толық иелік етуінің арқасында мүмкін болды», – дейді сарапшы.
Қазіргі келісімдер:
- Теңіз – 2033 жылға дейін
- Қарашығанақ – 2038 жылға дейін
- Қашаған – 2041 жылға дейін
Президент Тоқаев бұл келісімдер Қазақстанның экономикалық дамуына үлес қосқанын атап өтіп, шетелдік инвесторларды ығыстыру жоспары жоқ екенін айтты. Бірақ келісімдерді ескі шарттармен ұзарту тиімсіз.
Қазақстан не ұтқысы келеді?
1. Мемлекеттің үлесін арттыру
Қазіргі таңда Қазақстан өз мұнайын өз бетінше басқара алатындай мүмкіндікке ие. «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы, кәсіби кадрлар және жаңа технологиялар бар. Сондықтан мемлекеттің негізгі мұнай жобаларындағы үлесін көбейту қисынды қадам.
2. Мұнайдан түсетін кірісті әділ бөлу
Қазіргі келісімдерде cost recovery (шығындарды өтеу) үлесі 80%-ға дейін жетеді. Қазақстан бұл көрсеткішті 55%-ға дейін төмендетуді көздеуі мүмкін.
3. Инвестицияларды ұзақ мерзімді тарту
Ел үкіметі мұнай-газ секторына жаңа технологиялар мен инвестицияларды тартуды жалғастырғысы келеді. Бұл ретте инвесторлармен әділетті шарттарды қамтамасыз ету маңызды.
Мәселелер мен қауіптер
- ҚМГ-ның дайындық деңгейі
Сарапшылар «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясының үлкен кен орындарын толық басқара алатынына сенімді емес. - Халықаралық сот процестері
Қазақстан Кашаган (160 млрд доллар) және Қарашығанақ (3,5 млрд доллар) жобалары бойынша шетелдік инвесторлармен соттасып жатыр. Бұл келіссөздер нәтижесіне әсер етуі мүмкін. - Экспорт инфрақұрылымының шектеулері
Қазақстанның мұнай экспортының 80%-ы КТК (Каспий құбыр консорциумы) арқылы Ресей арқылы өтеді. Бұл геосаяси тәуекелдерді тудырады.
Болашақ келіссөздерден не күтуге болады?
Үкімет инвесторлармен тиімдірек келісімдер жасауға тырысады. Бұл ретте:
- «ҚазМұнайГаз» үлесі артуы мүмкін
- Cost recovery деңгейі төмендеуі мүмкін
- Мұнайдан түскен табыс әділ бөлінуі мүмкін
- Шетелдік инвесторлардың келісімшарттары жаңа шарттармен ұзартылуы мүмкін
Қазақстан өз байлығын өз бақылауына алуға тырысып жатыр. Бұл бағытта дұрыс шешімдер қабылданса, елдің экономикалық болашағы БАӘ немесе Сауд Арабиясы сияқты тұрақты болуы мүмкін.