Қазақстанда жергілікті бренд қалыптастыру, оны нарықта ілгерілету және толыққанды «ақ» (заң аясындағы) қызмет көрсету – көптеген кәсіпкерлер үшін өзекті әрі қиын міндет. Бұл қиындықтарды «Болашақ» бағдарламасымен АҚШ-та экономист мамандығын оқып келген, кейін Big4, Procter & Gamble, «Самұрық» құрылымдары және Алматының Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясында (ӘКК) қызмет еткен Қайрат Кәкімжан өз тәжірибесінде айқын сезінген. Ол 2020 жылдан бері қазақстандық фаст-фуд желісі – Kiki’s Chicken-ді дамытып, ірі халықаралық компаниялармен бәсекелесуге ниетті. Алайда кәсіпкер бұл бағытта бірқатар күрделі кедергілерге тап болып отыр.
Жеке бренд қалыптастырудағы негізгі мақсаттар
- Экономикалық пайда ел ішінде қалу керек. Шетелдік франшизалардың дивидендтері негізінен сыртқа шығады, ал отандық бренд болса, түсетін қаржыны ел ішінде ұстап тұруға ықпал етеді.
- Жоғары сапа мен қызмет көрсету стандарттарын қамтамасыз ету. Кәсіпкердің айтуынша, басты мақсат – жай ғана пайда табу емес, сапалы өнім мен сервисті қатар дамыту және қызметкерлерге тиімді жағдай жасау.
- Ұзақмерзімді стратегия ұстану. Қайрат Кәкімжан жылдам франшиза сату арқылы тез пайда табуды мақсат етпейді. Оның орнына, алдымен бизнесті егжей-тегжей түсініп, содан кейін ғана жүйелі түрде дамытуға ден қоймақ.
Қазақстанда бизнес жүргізудегі негізгі мәселелер
- Инвестицияға қолжетімділіктің шектеулілігі. Банк несиелерінің шарттары қатаң, қаржы ұйымдары стартаптарға үлкен тәуекелмен қарайды. Оған қоса, инвесторлар жергілікті нарықтың тұрақсыздығынан, реттеу нормаларының жиі өзгеруінен қауіптенеді.
- Білікті кадр тапшылығы. Ресторан бизнесінде тәжірибелі персонал табу қиын. Жас мамандарды қайта оқытуға уақыт пен қаражат қажет, бұл жалпы шығынды арттырады.
- Жергілікті шикізат жеткізушілердің әлсіздігі. Қолайлы бағада, сапалы азық-түлік және өзге де қажетті материалдарды алу үшін кәсіпкерлер көбіне импортқа тәуелді. Ал отандық жеткізушілердің өндірістік қуаты мен сапа стандарттарына сай келуі – күрделі мәселе.
- Жылдам дамуға қажетті инфрақұрылымның жоқтығы. Мейрамханалар мен жылдам тамақтану желілеріне арналған орындарды жалға алудың құны жоғары, ал перспективалы локациялар шектеулі. Логистика, тасымал, қойма сияқты операцияларға да қосымша шығындар жұмсалады.
- Салық режимінің күрделілігі және мөлшерінің жоғары болуы. Кәсіпкердің айтуынша, қазіргі заңнама бойынша компания табысқа шықпай тұрып-ақ, айналымынан ірі салық төлеуге міндетті.
«Kiki’s Chicken» бизнес-үлгісінің негізгі көрсеткіштері
Қайрат Кәкімжан 2023 жылы фаст-фуд желісінің жылдық айналымын 1,5 млрд теңге деп көрсетеді. Компания арнайы бөлшек сауда режімінде (4% салық ставкасы) жұмыс істейді. Жыл соңындағы қорытынды есеп бойынша қаржы айналымы мен шығындардың бөлінісі төмендегідей:
- Сату көлемі: 1,5 млрд теңге
- Өнімнің өзіндік құны (СЕБЕСТОИМОСТЬ): 615 млн теңге (41%)
- Жалақы: 256 млн теңге (17%)
- Ғимаратты жалға алу: 194 млн теңге (13%)
- Розничная торговля салығы (4%): 60 млн теңге
- Қызметкерлер үшін салық және әлеуметтік аударымдар: 24 млн теңге (2%)
- Wolt, Glovo, Yandex жеткізу қызметіне комиссиялар: 225 млн теңге (бұл компания сатылымының шамамен жартысына тиесілі бөліктен 30%-дық комиссия)
- Қосымша шығындар (логистика, көлік шығыны, Интернет, клининг, техникалық қауіпсіздік, дезинфекция, жабдықты жаңарту, қызметкерлердің тамағы, т.б.): 60 млн теңге (4%)
Жалпы шығын: 1,434 млрд теңге
Таза табыс: 66 млн теңге (шамамен 4%-ға тең)
Бұған қоса, компания 2023 жылы толық «ақ» есеп жүргізуге жақын болғанымен, еңбеккерлерінің бір бөлігін заңды (штатта), екіншісін азаматтық-құқықтық шартпен (ГПХ), ал кейбірін мүлдем тіркемей жұмыс істететінін мойындайды. Себебі толық заң аясында жұмыс істеу салықтық жүктемені ауырлатып, бизнестің өз-өзін ақтау мерзімін ұзартады.
Салық саясатының күрделілігі
- Айналымнан төленетін салық мөлшері жоғары. Компания бар-жоғы 66 млн теңге таза табыс тапқанымен, айналымнан төленетін түрлі салықтардың жиынтығы 84 млн теңгеге жуықтаған. Басқаша айтқанда, кәсіпкердің табысынан салық көп шығып кетіп отыр.
- Қосылған құн салығы (ҚҚС, 12%) бойынша түсініксіздік. Егер компания корпоративті табыс салығын (КТС, 20%) төлеуге көшсе, онда автоматты түрде ҚҚС төлеу міндеті де туындайды. Бұл – мейрамхана бизнесінің маржасы онсыз да төмен екенін ескерсек, экономиканың тұрақты дамуына кедергі болатын ауыртпалық.
- «Көлеңкелі» жұмыс істейтіндер көбейіп кетуі мүмкін. Кәсіпкерлер жалпы жүктемені азайту үшін қызметкерлерді бейресми түрде ұстап, «қара касса» жүргізуге мәжбүр. Бұл, бір жағынан, мемлекетке салықтың жетпеуіне, екінші жағынан, адал кәсіпкерлердің нарықтағы бәсекеге қабілеттілігіне кері әсер етеді.
- Шетелде тіркелу тренді. Салық жүктемесін азайту үшін кейбір компаниялар шетелде (Дубай, ОАЭ) заңды тұлғаларын ашып, транзакцияларын сол арқылы жүргізуді бастады. Бұл ел экономикасынан капиталдың сыртқа шығуына әкеледі.
Мемлекеттік реттеу мен салық саясатын жетілдіру жолдары
- Сала ерекшелігін ескеру. Ресторан бизнесінің өзіндік бизнес-моделі бар: азық-түлік шығыны, жалдау ақысы, қызметкерлердің жалақысы және жеткізу қызметтеріне төленетін комиссиялар кірісті азайтып жібереді. Сондықтан салық жүйесін әзірлеу кезінде осы сектордың нақты маржалық көрсеткіштері есепке алынуы керек.
- Төмен маржалы бизнеске жеңілдіктер ұсыну. Фаст-фуд, мейрамхана, кофехана сияқты қызметтер салыстырмалы түрде қарқынды дамығанымен, таза пайдасы бірден өсе қоймайды. Мұндай кәсіпкерлерге бастапқы кезеңде салық жағынан қолайлы жағдай жасау – бизнестің көбеюіне, жұмыспен қамтудың артуына, тиісінше, ұзақ мерзімде салық базасының кеңеюіне ықпал етеді.
- «Қара» және «сұр» экономиканы азайту стратегиясы. Шағын және орта бизнес өкілдері салықтарды уақытында әрі толық төлеген жағдайда, сапалы мемлекеттік қызметтерге қол жеткізуі керек. Ол үшін әкімшілік кедергілерді жойып, «бір терезе» қағидаты бойынша жеңілдетілген рұқсат беру, тексеру жүйесін енгізу маңызды.
- Кәсіпкерлер мен мемлекет арасындағы диалог. Салық саясатын өзгерткенде, нақты саланың өкілдерімен ақылдасу, ашық тыңдаулар өткізу керек. Өйткені орынсыз немесе асығыс қабылданған шешімдер «көлеңкелі» нарықтың ұлғаюына, бизнестің заңды тұлғаларын шетелге көшіруіне әкеледі.
- Бизнеске қолдау көрсететін инфрақұрылымды дамыту. Мысалы, жеңілдетілген несиелеу, білікті кадрларды даярлауға арналған мемлекеттік бағдарламалар, жылдам тамақтану желілерінің жеткізу қызметтерімен және сауда орындарымен жұмысын жеңілдетуге арналған институттар құру.
Фаст-фуд нарығында отандық бренд қалыптастыру – Қазақстан экономикасы үшін маңызды қадам. Kiki’s Chicken сияқты жергілікті жобалардың дамуы ел ішінде қаржының сақталуына, жаңа жұмыс орындарының ашылуына және бәсекелестік пен кәсіпкерлік мәдениеттің артуына ықпал етеді. Алайда салық жүйесінің жетілмеген тұстары, инвестициялық қолдаудың аздығы мен білікті кадр жетіспеуі бизнестің өсу қарқынын тежейді.
Қазақстанда экономиканы әртараптандыру саясаты жүріп жатқаны белгілі. Осы орайда, шағын және орта бизнестің шын мәнінде «экономиканың қозғаушы күші» болуына жағдай жасау қажет. Кәсіпкерлер «көлеңкелі» жолды таңдауға емес, заң аясында емін-еркін жұмыс істеуге мүдделі болуы үшін салық саясаты әлдеқайда икемді әрі әділетті болуы тиіс.
Негізгі түйін: салық органдары мен мемлекеттік органдар экономиканың нақты ахуалын, салалық ерекшеліктерді ескере отырып, жеңілдетілген әрі тиімді салық режімдерін енгізуді қарастырғаны жөн. Ол үшін бизнес қауымдастықпен ашық диалог орнап, екі тарапқа да қолайлы шешімдер қабылдануы қажет. Себебі жергілікті бизнестің өркендеуі – ел экономикасының бәсекеге қабілеттігін арттыратын маңызды фактор.