Жаһандық экономикада демографиялық фактордың алатын орны ерекше. Халық санының өсуі нарықтың кеңеюіне ықпал етіп, тауар мен қызметке деген сұранысты арттырады. Капиталистік жүйе осы сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табады. Алайда бұл процеске тереңірек үңілгенде, оның қайшылықтары да айқындала түседі. Халық саны көп болған сайын, мемлекет әлеуметтік инфрақұрылымға – мектеп, аурухана, жол, коммуналдық қызмет және т.б. – қомақты қаржы бөлуге мәжбүр. Ал капиталистік экономика аясында өндірілген қосымша құнның басым бөлігі жұмысшы табының әл-ауқатын арттыруға емес, кәсіпорындар мен инвесторлардың пайдасын өсіруге жұмсалатыны белгілі.
Осындай «демографиялық қақпан» ұзақ мерзімді экономикалық тұрақтылыққа кедергі келтіреді. Бір жағынан, капитализм халық санының өсуіне мүдделі, екінші жағынан, сол өсімді қамтамасыз ету үшін қажетті әлеуметтік шығындар корпоративтік табыстан гөрі мемлекеттің «иығына» ауыр жүк болып түседі. Нәтижесінде, мемлекеттің бюджеттік жүктемесі артады, ал үкімет бұл жүктемені азайту жолдарын қарастырады: салық салуды күшейту, әлеуметтік бағдарламаларды шектеу, сыртқы қарыз алу немесе өзге елдердің нарықтары мен ресурстарына қол созу.
Бұл мақалада капитализмнің осындай құрылымдық ерекшеліктерін талқылап, халық санының өзгеруіне байланысты экономикалық және әлеуметтік мәселелерді қарастырамыз. Сондай-ақ Қазақстанның демографиялық жағдайы мен оның салдарына ерекше тоқталамыз.
1. Капитализмнің демографиялық негізі және қайшылықтары
1.1. Халық санының өсуі – капитализм үшін қажет ресурс
Капитализм тұтынушы мен жұмысшы күшіне тәуелді. Халық санының өсуі:
- Тұтыну нарығын кеңейтеді;
- Еңбек нарығын толықтырады, жұмыс күшінің бағасын реттеп отырады;
- Жаңа тауарлар мен қызметтердің дамуына түрткі болады.
Демек, халық неғұрлым көп болса, сұраныс пен ұсыныстың көлемі де артады. Бұл – экономикалық теорияда «Кейнсиандық» тұрғыдан да, «Неоклассикалық» модельде де маңызды фактор. Өйткені өндіріс көлемі мен табыстың деңгейі көбіне-көп сұранысқа тәуелді.
1.2. Әлеуметтік шығындар және қарама-қайшылық
Халық саны артқан сайын, мемлекет тарапынан білім беру, денсаулық сақтау, инфрақұрылым, әлеуметтік қолдау бағдарламаларына кететін қаражат та ұлғаяды. Капитализм жағдайында жеке сектор бұл шығындарды барынша азайтуға тырысады, себебі оның басты мақсаты – пайданы арттыру. Осы тұста қайшылық орын алады:
«Халық саны көп болған сайын сұраныс өседі, бірақ сол халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін кім қаржыландырады?»
Қарапайым тілмен айтқанда, жұмысшылар мен қарапайым халық төлеген салық әлеуметтік шығынды өтегенімен, өндірісте жасалған қосымша құн жеке капиталдың пайдасына кетеді. Карл Маркстің сын айтқан тұстарында да осы мәселе қозғалатын: еңбек өнімділігін арттырғанмен, оның жемісін негізінен капитал иелері көреді.
1.3. Геосаяси және ресурстық шиеленістер
Көптеген дамыған елдер экономикалық өсімін сақтау үшін сыртқы нарықтарға бет бұрады. Халық саны өсуі мүмкін болған елдер өздеріндегі тауар мен жұмыс күшін экспорттауға, ресурстарға қол жеткізуге ұмтылады. Нәтижесінде жаңа геосаяси шиеленістер тууы ғажап емес. Тауар өндірісінің артуы шикізатқа деген сұранысты күшейтіп, дамушы елдердің табиғи ресурстары үшін күреске алып келеді.
2. Жаңа даму кезеңінің негізі: технология мен халық санының азаюы?
2.1. Ларри Финктің пікірі және оның негізі
2024 жылы BlackRock компаниясының басшысы Ларри Финк технологиялық серпіліс пен демографиялық қысқару жаңа экономикалық модельдің бастауы болуы мүмкін деп мәлімдеді. Оның тұжырымынша:
- Технология өндіріс шығындарын азайтады;
- Роботтандыру мен автоматтандыру адам еңбегіне деген тәуелділікті төмендетеді;
- Халық санының азаюы – экологиялық және әлеуметтік тепе-теңдік тұрғысынан пайдалы болуы ықтимал.
Алайда бұл көзқараста бірнеше сын-қатер бар. Егер адамдар саны азайса, тұтынушылар саны да азаяды. Капитализмнің «қан айналымы» бұзылады, өйткені роботтар тауар сатып алмайды. Өндіріс автоматтандырылғанымен, сұраныс болмауы мүмкін. Нарықтың тарылуы – экономикалық өсімнің баяулауына тікелей әсер ететін фактор.
2.2. Автоматтандырудың теріс салдары
- Жұмыссыздық қаупі. Роботтарға ауысу жаппай еңбек күшін қысқартуға әкеледі, бұл әлеуметтік тұрақсыздыққа себеп болуы мүмкін.
- Нарықтың тарылуы. Жұмыссыздық артуымен бірге халықтың төлем қабілеті төмендейді, тұтынушылық сұраныс әлсірейді.
- Пайда нормасының төмендеуі. Технология бастапқыда пайданы арттырғанмен, ұзақ мерзімде нарық көлемі мен төлем қабілеттілігі төмендеген кезде кіріс азаяды.
Бұл үрдістер — капиталистік жүйенің ішкі қайшылықтарының жаңа көрінісі.
3. Қазақстандағы демографиялық ахуал: парадокс пен шындық
3.1. Туу көрсеткішінің өзгеруі және оның себептері
Қазақстан соңғы жылдары «демографиялық парадоксқа» тап болды: өмір сүру деңгейі жақсарған сайын туу көрсеткіші төмендейді. Бұл көп елдерде байқалатын табиғи үрдіс. Демограф Шынар Төлешованың деректеріне сүйенсек:
- 2023 жылы бір әйелге үш бала келсе, қазір бұл көрсеткіш 2019 жылғы деңгейге қайта оралды.
- Түркістан облысында туу коэффициенті бір әйелге 4 баладан асса, солтүстіктегі өңірлерде едәуір төмен.
Қалалық жерде урбанизация, мансапқа, білім алуға ұмтылу, әйелдердің экономикалық белсенділігі туу деңгейінің төмендеуіне ықпал етеді. Ауылдық жерлерге қарағанда қалада балалы болудың шығындары (баспана, балабақша, білім беру) әлдеқайда көп.
3.2. Өзбекстанмен салыстыру
Көрші Өзбекстанда соңғы алты жылда бір әйелге шаққандағы туу коэффициенті 2,6-дан 3,4 балаға дейін өсті. Бұл елдің жас демографиялық құрылымына және дәстүрлі құндылықтарының сақталуына байланысты. Оның үстіне, Өзбекстанда еңбек нарығының ауқымды сегменті – шетелдегі еңбек мигранттарының табысы отбасыларға қосымша экономикалық демеу береді.
Қазақстан мен Өзбекстанды салыстырғанда:
- Қазақстанда еңбекке қабілетті халықтың жалпы саны азая бастады, бұл ішкі сұраныстың да төмендеуіне алып келеді.
- Өзбекстанда еңбекке қабілетті жастардың көп болуы – экономиканы жаңа күшпен қамтамасыз ететін маңызды ресурс.
Әйтсе де, екі ел де бірдей капиталистік кеңістікте өмір сүреді. Туу деңгейінің өсімі мен төмендеуі өздігінен шешім емес, егер экономика диверсификацияланбаса, кез келген демографиялық ауытқу дағдарыс қаупін күшейтеді.
4. Демографиялық саясат пен әлеуметтік қолдау: қандай жол бар?
4.1. Туу мен өмір сапасын қатар ойластыру
Туу көрсеткішінің төмендеуін «өмір сүру деңгейінің жақсаруы» деп біржақты бағалаудың орнына, кешенді саясат жүргізген жөн. Отбасыны жоспарлау мен экономикалық әл-ауқатты көтеру өзара байланысты. Өмірдің жайлы болуы мен бала тәрбиелеу бір-біріне кедергі келтірмейтін жүйені құру – негізгі мақсат.
- Әлеуметтік инфрақұрылымның қолжетімділігі: Балабақшалардың, мектептердің, ауруханалардың сапасын арттыру.
- Тұрғын үй саясаты: Жас отбасыларға арналған жеңілдетілген ипотека, көпбалалы отбасыларға тұрғын үйді жалға беру немесе сатып алудағы субсидиялар.
- Жұмыспен қамту және еңбек нарығы: Икемді жұмыс кестесі, қашықтан жұмыс істеу мүмкіндіктерін кеңейту.
4.2. Мемлекеттік қолдаудың маңызы
Отбасылардың шығыны бала санына қарай азая түсетін модель қалыптастыру маңызды. Мысалы, көпбалалы отбасыларға салық жеңілдіктерін ұсыну, пәтер және көлік сатып алудағы жеңілдетілген несие механизмдерін енгізу. Бұл – бір күндік акция емес, тұрақты әлеуметтік саясаттың нәтижесі болуы тиіс.
4.3. Отбасылық дәстүрлерді сақтай отырып, жаңғырту
Қазақстанда отбасылық құндылық әрдайым жоғары бағаланған. Дегенмен урбанизация, жаһандану сияқты үрдістер бұл құндылықтарға әсер етуде. Мемлекет пен қоғам бірлесіп, отбасы институтын нығайтуға арналған:
- Мәдени-ағартушылық жобалар,
- Отбасылық білім беру курстары,
- Балаларға арналған тегін немесе арзан спорт, өнер, тіл үйрену орталықтары сияқты бастамаларды дамытқаны жөн.
5. Экономикалық әртараптандыру – демографиялық тұрақтылықтың негізі
Егер экономика шикізатқа ғана тәуелді болып қалса, демографиялық өзгерістердің қай бағытта жүретіні маңызды емес – тұрақсыздық қаупі жоғары. Мұнай бағасының құбылуы немесе пайдалы қазбалардың азаюы бірден әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа ұласады.
5.1. Инновация мен технологияға негізделген жаңа салалар
- Ақпараттық технологиялар, жасанды интеллект, жасыл энергетика, биотехнология және т.б. салалар дамыса, халықтың кәсіптік құрылымы мен еңбек нарығы жаңарады.
- Жаңа буын жастар сапалы жұмыс тауып, жоғары жалақы алса, отбасы құру мен бала тәрбиелеуге деген сенім артады.
5.2. Өңірлерді дамыту саясаты
- Аграрлық секторды қайта құру, жаңа технологияларды енгізу арқылы ауылдардың дамуын қамтамасыз ету.
- Өнеркәсіптік кластерлерді дамыту, аймақтарда шағын және орта бизнеске қолдау көрсету.
Өңірлер арасында жұмыс орындары теңдей бөлінсе, демографиялық теңсіздік те біртіндеп азаяды. Солтүстік пен оңтүстік өңірлердегі өмір сүру деңгейінің айырмасы азайғанда, ішкі көші-қон реттеледі.
6. Болашаққа көзқарас: таңдау – біздің қолымызда
Қазақстан қазіргі таңда маңызды шешімдердің алдында тұр. Жоғары өмір сүру деңгейіне қол жеткізу және оны сақтап қалу – кез келген елдің негізгі мақсаты. Алайда дәл осы уақытша «жақсы өмірдің» салдарынан туу көрсеткіші төмендесе, келешекте елдің әлеуметтік-экономикалық базасына зиян келуі мүмкін.
6.1. Ұрпақтар сабақтастығы мен жалпы әл-ауқат
- Келешек ұрпақтың саны мен сапасына көңіл бөлмесек, экономикалық өсім уақытша құбылыс болып қала береді.
- Ұжымдық сана мен ортақ игілікке негізделген саясат қабылданбайтын болса, қазіргі ұрпақтың «жайлы өмірі» келесі ұрпақтың мүмкіндіктерін шектейді.
6.2. «Өзіміз үшін» және «болашақ үшін» деген екіұдайылық
Бүгінгі таңда көпшілік «қазір және осында» жақсы өмір сүруге ұмтылады: жоғары табыс, қолайлы баспана, сапалы қызметтер. Бірақ демографиялық тұрақтылықты қамтамасыз ететін «ертеңгі» ұрпақты ойламасақ, экономикалық, әлеуметтік және мәдени дағдарыстар туындайды.
Отбасылық дәстүрді бағалайтын елімізде мемлекет, бизнес және қоғам бірлесіп жұмыс істесе, демографиялық өсім мен тұрмыс сапасын қатар көтеруге болады. Бұл үшін:
- Әлеуметтік қолдаудың тұрақты және әділ жүйесін құру;
- Экономикалық әртараптандыруды жеделдету;
- Білім мен денсаулық сақтау саласын сапалы жаңғырту;
- Отбасылық құндылықтарды қолдайтын мәдени шараларды күшейту керек.
PS
Жаһандық ауқымда капитализмнің «демографиялық қақпаны» жаңа кезеңге өтті. Технология мен автоматтандыру бір жағынан нарықты кеңейтіп, өндірісті оңтайландырғанымен, екінші жағынан тұтынушы мен жұмыс күшінің өзара байланысына сызат түсіреді. Тарылуы мүмкін нарық, өсіп келе жатқан әлеуметтік шығындар және жаңа геосаяси шиеленістер – мұның бәрі капитализм логикасының өз ішіндегі қарама-қайшылықтарынан туындайды.
Қазақстанға келетін болсақ, туу көрсеткішінің төмендеуі «өмір сапасының жақсаруына» байланысты табиғи құбылыс ретінде қабылдануы мүмкін. Бірақ бұл мәселенің екінші жағы да бар: демографияның тұрақты өсімінен бас тарту – ұзақ мерзімде экономика мен қоғамға теріс әсер етуі ықтимал. Бір ғана шешім – кешенді саясат жүргізіп, отбасыларды әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан қолдауды нығайту, сондай-ақ экономиканы әртараптандыру арқылы «демографиялық динамикадан» туындайтын қауіп-қатерлерді басқару.
Адам – тек жұмыс күші ғана емес, тұтынушы да. Ол – қоғамның мәдени, әлеуметтік негізі. Сондықтан кез келген реформаның түпкі өзегінде адам капиталы болуы тиіс. Бала тәрбиелеу мен өмір сүру сапасы арасындағы «екіұдайылық» жалғаса берсе, болашақ ұрпаққа тиесілі мүмкіндіктерден айырылып, ұлттық дамудың қарқыны төмендеуі ықтимал.
Таңдау – өз қолымызда. Әлемдік экономикаға кіріккен Қазақстан өз болашағын нақты жоспарлап, халықтың ұзақмерзімді әл-ауқатын көздейтін стратегия құра білсе, демографиялық тұрақтылықты да, экономикалық дамуды да қатар қамтамасыз ете алады. Ал олай болмаған жағдайда, «капитализмнің демографиялық қақпаны» еліміздің ертеңіне кесірін тигізуі бек мүмкін.
Әзірлеген: Мейіржан Әуелханұлы, журналист