Қазақстандық журналистикада қаржыландырудың екі негізгі көзі бар: мемлекеттік тапсырыс және халықаралық гранттар. Бұл туралы EurasiaPluse ақпарат агенттігі хабарлайды. Бұл екі жолдың айырмашылығы айтарлықтай: біреуі шығармашылық еркіндік берсе, екіншісі – журналистер үшін шектеулер мен бақылау әкеледі.
Мемлекеттік тапсырыс: Еркіндік пен бақылау арасындағы күрес
Мемлекеттік тапсырыс жүйесі қазақстандық ақпараттық кеңістікте бұрыннан бар. Бұл жүйенің басты ерекшелігі – қатаң әкімшілік бақылау. Мемлекеттік органдар қаржыландыратын бұқаралық ақпарат құралдары көбінесе биліктің мүддесіне сай жұмыс істеуге мәжбүр. Осы себепті өткір тақырыптардан аулақ болуға немесе материалдарды белгілі бір көзқарасқа бейімдеуге тура келеді.
Көптеген журналистер мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істеу – қиын және шығармашылық бостандықты шектейтінін айтады. Бұрынғы “Литер” газетінің бас редакторы Дмитрий Шишкин бұл тәжірибені өз басынан өткерген. Оның айтуынша, бастапқыда “бейтарап газет” жасауға уәде берілгенімен, шын мәнінде редакция жұмысына жоғары жақтан араласу басталған. Белгілі бір тақырыптарға қол тигенде, қысым көрсетіліп, бақылау күшейтілген. Бұл журналистер үшін еркіндікке үлкен соққы болды.
Халықаралық гранттар: Еркіндік пен сапа
Қазақстандағы тәуелсіз ақпарат құралдарының аман қалу жолдарының бірі – халықаралық гранттар. Мұндай гранттар журналистерге өз жұмысын еркін әрі объективті жүргізуге мүмкіндік береді. Дмитрий Шишкиннің айтуынша, Еуропалық Одақтың Internews арқылы бөлген гранты Shishkin_like жобасының алғашқы кезеңінде үлкен қолдау көрсеткен. Ең бастысы – ешкім материалдардың мазмұнына араласқан жоқ, тек жалпы тақырыптық бағыттар келісілген.
Гранттарды халықаралық ұйымдар ұсынса да, оларды алатын бұқаралық ақпарат құралдары қаржыландыру көзін ашық көрсетуі керек. Кейбір жағдайларда белгіленген логотиптерді орналастыру міндетті емес, бірақ ақпараттың ашықтығы сақталады.
“Жұмсақ ықпал” ма, әлде тәуелсіз журналистика ма?
Журналистердің халықаралық ұйымдардан грант алуы жиі “батыстың ықпалы” немесе “жұмсақ ықпал” деп сынға ұшырайды. Бірақ бұл – дамыған елдерде кең таралған тәжірибе. Қоғамдық мүдде үшін сапалы, тәуелсіз ақпараттың болуы – демократиялық қоғамның белгісі.
Қазақстанда жарнама нарығы әлсіз, ал мемлекеттік қаржыландыру еркіндік бермейді. Мұндай жағдайда журналистер үшін гранттар – жалғыз балама. Тәуелсіз ақпарат құралдары өмір сүріп, дамуы үшін олар халықаралық ұйымдардың қолдауына сүйенуге мәжбүр.
Қорытынды
Қазақстандағы журналистердің алдында екі таңдау тұр: мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істеп, бақылауға бағыну немесе халықаралық гранттар арқылы тәуелсіз журналистиканы дамыту.
Ең дұрысы – мемлекеттің “жұмсақ ықпал” қағидаларын меңгеріп, тәуелсіз ақпарат құралдарын дамытуға жағдай жасауы. Сонда ғана отандық бұқаралық ақпарат құралдары халықаралық стандарттарға жақындай алады.
Кілт сөздер: Қазақстан журналистикасы, мемлекеттік тапсырыс, халықаралық гранттар, тәуелсіз БАҚ, бақылау, журналистік еркіндік.