Бүгінгі таңда интернет алаяқтық, бөтен атпен несие рәсімдеу, кредиттік карталарды заңсыз пайдалану сияқты қылмыстар азаймай тұр. Күні кеше Ресейде қабылданған заңға сәйкес, егер несие алаяқтар тарапынан рәсімделген болса, оны төлеу жауапкершілігі несие рәсімдеген адамдарға емес, қаржы институттарының өзіне жүктеледі. Бұл заңның басты мақсаты – азаматтарды бөтен қарыздан қорғау, халықтың құқықтық қауіпсіздігін арттыру. Қазақстанда да осындай тетік қажет екені анық.
Ресей заңы: жаңа үрдіс және оның маңыздылығы
Ресей Федерациясы қабылдаған жаңа заң бойынша, егер сіздің атыңыздан алаяқтар несие алғаны дәлелденсе, ол қарызды өтеуді банк пен микроқаржы ұйымдары (МҚҰ) өз мойнына алуы тиіс. Бұған дейін жәбірленуші несие беруші мекемелермен жылдап соттасып, шотын бұғаттатып, қызметке орналасу мүмкіндігінен айырылып, моральдық-материалдық шығынға ұшырайтын. Енді жаңа ережелер заңды түрде бекітілгеннен кейін, жәбірленушінің құқығы көбірек қорғалып отыр.
Бұл заңның астарында қаржы институттары қарыз алушыны тексеру барысында тиісті сақтық шараларын дер кезінде қолдануы керек деген ұстаным жатыр. Көптеген банк пен МҚҰ тұтынушыға мүмкіндігінше тез несие беруге мүдделі болса, жаңа заң олардың клиентті тексеру (верификация) жүйесін күшейтуге, ішкі қауіпсіздік қызметтерін дамытуға міндеттейді.
АҚШ-тағы тәжірибе: клиентті қорғау жүйесі
АҚШ-та қаржы ұйымдары клиентін қорғауды бірінші орынға қояды. Мәселен, жеке куәландыратын құжаттар мен карталарды ұрлау жағдайлары орын алған кезде, банк немесе төлем жүйесі тез арада әрекет етіп, шоттарды блоктайды, клиентке жаңа карталар шығарады. Егер алаяқтар сіздің шотыңызды пайдаланып үлгерсе, банкке немесе сақтандыру компаниясына түсініктеме бересіз, полицияға арыз жазасыз.
Тұтынушының жеке тәжірибесі: АҚШ-қа барған бір азаматтың әмияны жоғалып, бірнеше кредиттік картасынан заңсыз төлем жасалып үлгерген. Бұл азамат банктің колл-орталығына хабарласып, шоттарын жедел түрде жауып тастайды, жаңасын шығартуға өтініш береді. Одан бөлек, жергілікті полиция бөліміне арыз түсіреді. Нәтижесінде банк тергеу жүргізіп, қаржының бір бөлігін қайтарды, ал қалған шығынды сатып алуды қабылдаған дүкен көтерді. Себебі АҚШ заңнамасы мен банк саясаты тұтынушыны барынша қорғайтын механизмдерге сүйенеді: дүкен тауарды сатқанда тексеру ережелерін дұрыс сақтамаса, шығын сол дүкеннің өзіне жүктеледі.
Қазақстандағы жағдай: неге ұқсас заң қажет?
Қазақстанда соңғы уақытта бөтен атпен несие рәсімдеу жағдайлары жиілеп кетті. Әлеуметтік желілер мен телефон арқылы жасалатын алаяқтық әрекеттер көбейіп, адамдардың жеке мәліметтері жиі қолды болып жатады. Біреу сіздің жеке куәлігіңіздің көшірмесін немесе ЭЦҚ-ңызды пайдаланып, банк пен МҚҰ-ға онлайн өтініш жіберіп, бірнеше сағат ішінде кредит рәсімдеп жіберуі мүмкін.
Мәселе: Бұл жағдайда жәбірленуші ұзақ сот процестерінен өтуге мәжбүр болады, кейде коллекторлар қоңырау шалып, қарызды талап етуді жалғастырады. Қылмысты дәлелдеу және банктің ішкі тергеу жұмыстарын күту барысында уақыт пен жүйке жоғалту да оп-оңай. Көпшілік адам мұндай жағдайда наразылық білдіргенімен, заңдық негіздеме әлсіз болғандықтан, ақыр соңында өз қалтасынан төлеуге мәжбүр болып жатады.
Қаржы институттарының жауапкершілігі
Ресейде қабылданған заң мен АҚШ-тағы тәжірибе көрсетіп отырғандай, ең алдымен қаржы институттары клиенттің кім екенін, төлем қабілетін, құжаттарының шынайылығын тексеруі тиіс. Қауіпсіздік қызметтеріне, IT-инфрақұрылымға бөлінетін қаражатты көбейте отырып, күдікті транзакцияларды, жалған құжаттарды дер кезінде анықтау – банктер мен МҚҰ-ның тікелей міндеті.
Егер несие шын мәнінде алаяқтар тарапынан рәсімделсе, клиентке заңгер жалдау, ұзақ тергеу жүргізу, моральдық та, материалдық та шығынға батудың қажеті жоқ. Керісінше, банк пен МҚҰ өз қызметтерінде жіберілген олқылықтары үшін жауап беруге міндетті. Бұл – заманауи қаржы жүйесінің әділдігі мен тұтынушыларға деген құрметтің нышаны.
Қазақстанға қандай шаралар қажет?
-
Заңнамалық негіз қалыптастыру
Ресейдегі сияқты, егер несие алаяқтық жолмен рәсімделгені дәлелденсе, қарызды өтеу жауапкершілігін толық көлемде банк немесе МҚҰ көтеруі тиіс деген норманы енгізу қажет. -
Банктер мен МҚҰ қауіпсіздігін күшейту
Барлық қаржы институттары клиенттің деректерін жан-жақты тексеретін, алаяқтыққа қарсы алгоритмдерді жетілдіретін, күдікті операцияларды дер кезінде анықтайтын заманауи технологиялар енгізуі керек. -
Тұтынушы құқығын қорғау органдарын нығайту
Бүгінде қаржылық нарықтағы тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың құзыреті мен мүмкіндіктерін кеңейту маңызды. Жедел әрекет ету, тегін заңгерлік көмек көрсету және арбитраждық шешім қабылдау жүйесін дамыту қажет. -
Халықты ақпараттандыру
Алаяқтық түрлері мен олардан қорғану жолдары туралы ақпараттық кампаниялар жүргізу, азаматтарды өз жеке деректерін қорғауға, күмәнді сілтемелерге өтпеуге, телефон алаяқтарының әдістерін білуге үйрету керек.
Нәтижесінде, Қазақстанда банктер мен МҚҰ алаяқтық әрекеттердің алдын алуға мүдделі болып, жәбірленушілер жалған несиені төлеуден босатылған жағдайда ғана әділеттілік салтанат құрады. Ресейде қабылданған заң мен АҚШ тәжірибесі – осы салада нақтыланған, тиімді шаралар бар екенін дәлелдейді. Ендігі кезекте отандық қаржы нарығында да клиенттерді қорғау ұстанымын бекемдеп, алаяқтарға қарсы қатаң тосқауыл қою – кезек күттірмейтін мәселе.